Иқтисоди хушбахтӣ. Оё роҳи Бутан моро ба мурод мерасонад?

Вақтҳои охир равишҳои байнисоҳавӣ оид ба тараққиёти иқтисодиёт дар тадқиқотҳои эмпирикӣ ва назариявии мамлакатҳои Ғарб торафт васеъ паҳн шуда истодаанд. Аз охири асри XX сар карда дар иқтисодиёт самти нави актуалӣ ва ояндадор фаъолона инкишоф ёфта истодааст, ки дар чорроҳаи психология ва иқтисодиёт — иқтисоди хушбахтӣ ба вуҷуд омадааст.

Мафҳуми иқтисодиёти хушбахтӣ торафт бештар шуҳрат пайдо карда истодааст. Тадқиқотҳои ба ин самт дахлдорро дар асарҳои илмии хориҷӣ (Р. Истерлин, Д. Канеман, Э. Освалд, Р. Винховен ва ғайраҳо) ва муаллифони рус (В. Антропов, О. Антипина, К. Фрумкин, В. Бочко, Е. Румянтсева ва дигарон) дидан мумкин аст. Ин назария омилҳои иқтисодӣ, сиёсӣ ва ҷамъиятиеро, ки хушбахтии инсонро муайян мекунанд, ба назар гирифта, вобастагии онро аз сатҳи рушди иқтисодии кишвар ошкор месозад, параметрҳои баҳодиҳии сатҳи хушбахтии ҷомеаро дар маҷмуъ ҷустуҷӯ мекунад.

Дар ҳама давру замонҳои мавҷудияти илми иқтисод иқтисодчиён таъкид мекарданд, ки сарват мақсади тараққиёти иқтисодиёт аст, танҳо он метавонад талаботҳои моддию маънавии одамонро пурра қонеъ гардонад. Аз дигар тараф, оё ҷомеа барои ба даст овардани сарват бояд бечунучаро талош кунад? Зеро ҳадафи ниҳоии аксари мардум хушбахту солим будан, ба даст овардани некӯаҳволӣ ва оромии руҳӣ аст.

Тадқиқотҳо нишон медиҳанд, ки эҳсосоти хушбахтии инсони муосир, ки дар ҷомеаи истеъмолӣ зиндагӣ мекунад, торафт душвортар мешавад, зеро хушбахтии ӯ бештар ба сатҳи сарвати моддӣ вобаста аст. Иқтисодшиноси амрикоӣ Ҷ. К. Гэлбрейт менависад: «Маънои асосии эътиқоди муосир, ки дар назарияи иқтисодӣ мавқеи марказиро ишғол мекунад ва аз ҷониби таблиғоту рекламаи тиҷоратӣ дастгирӣ карда мешавад, ин аст, ки хушбахтӣ ба даст овардани молҳову хизматрасониҳои истеъмолӣ мебошад». Аз ин рӯ, агар имконоти истеъмолии шахсе маҳдуд бошад, он гоҳ ӯ метавонад худро бадбахт ҳис кунад. Аз ҷониби дигар, касе, ки тамоми қувва ва вақти холии худро барои ба даст овардани сарватҳои моддӣ сарф мекунад, шояд хушбахтии ҳақиқиро эҳсос накунад. Одамон фаровонии истеъмолиро ба даст овардаанд, аммо дар пайи даромади бештар ва маҳсулоти нав маҷбур мешаванд, ки дигар сарчашмаҳои хушбахтии ғайрипулиро қурбон кунанд.

Ҷамъияти истеъмолӣ ногузир доираи одамони норозиро ба вуҷуд меорад, ки аз «дараҷаи зиндагонӣ»-и доимо афзудаистода қаноатманд нестанд. Бештар падидае ба миён омада истодааст, ки бо номи “дауншифтинг” (аз забони англ. downshifting) маълум аст. Дауншифтинг зуҳуроти ихтиёран рад кардани мақоми бадастомадаи иҷтимоӣ, болоравии мансаб ва бошуурона кам кардани даромад аст, ки мақсади асосиаш озод кардани вақт барои худ ва оила мебошад. Ин гуна одамон вақти холиро аз пул ва ҷамъоварии доимии неъматҳои моддӣ дида бештар қадр мекунанд. Дар ин замина як андешаи ҷолиберо Адам Смит дар асари худ «Назарияи эҳсосоти ахлоқӣ» баён кардааст. Вай таъкид мекард, ки хушбахтии асосиро зиндагии осудаву оромона муайян мекунад, ки бинобар хоҳиши беҳтар намудани вазъи молиявӣ аз байн меравад.

Иқтисодиёти истеъмолӣ муносибати максималиро ташвиқ мекунад: рӯйхати эҳтиёҷот доимо ташаккул меёбад ва васеъ мешавад, ки дар натиҷа назар ба эҳтиёҷот маҳсулоти барзиёд истеҳсол карда мешавад. Аммо рушди иқтисод ҳамчун асоси афзоиши истеъмолӣ дорои захираҳои маҳдуди объективӣ аст, ки сабабгори маҳдудияти имкониятҳои иқтисодӣ мебошанд. Илова бар ин, ба эътибор нагирифтани ҷанбаҳои экологии истеҳсолот боиси ифлосшавии муҳити зист ва тезутунд шудани мушкилоти глобалии экологӣ мегардад.

Боз як тамоюли манфӣ ба миён меояд, ки моҳияти он дар тағйирёбии шуури ҷамъиятӣ бар асари арзишҳои муқарраршудаи ҷамъияти истеъмолӣ амалӣ мегардад. Ба гуфтаи иқтисодшиноси амрикоӣ Ҷеффри Сакс, имрӯз тамоми арзишҳои иҷтимоӣ барои ба даст овардани фоидаи иттиҳодиявӣ ҷалб карда мешаванд, ки бар дигар ниятҳои ғоявӣ: ростқавлӣ, адолат, эътимод, солимии ҷисмонӣ ва руҳӣ ва устувории экологӣ бартарӣ пайдо мекунанд. Ин метавонад ба рушди инсоният хатари ҷиддӣ эҷод кунад. Ҷомеаи ҷаҳонӣ бомурур дарк карда истодааст, ки иқтисодиёти ҳозиразамон, ки ба афзоиши истеъмол ва зиёд кардани фоида асос ёфтааст, пешомад надорад, бинобар ин ҷамъият бояд арзишҳои асосии ҳаёти иқтисодиро аз нав дида барояд.

Дар натиҷаи ин мулоҳизаҳо дар соҳаи илм равишҳои нав ташаккул меёбанд, мафкураи ҷаҳонбинӣ аз нав дида баромада мешавад. Дар доираи як самти нави илмӣ — назарияи иқтисодии хушбахтӣ олимон идеологияи дигари рушди ҷомеаро пешниҳод мекунанд. Мақсади тараққиёти ҷамъият зиёд кардани сарват не, балки ба даст овардани хушбахтӣ барои ҳамагон мебошад. Аммо хушбахтии инсон бо чӣ ва чӣ андоза чен карда мешавад? То вақтҳои охир ин гуна саволҳо мавзӯи тадқиқоти сотсиологию психологӣ буданд, илова бар ин, тадқиқотҳои фалсафӣ низ зиёданд. Сарфи назар аз ғайриоддӣ будани мавзӯи тадқиқоти ин соҳа барои бисёре аз иқтисодчиён ва мураккабии арзёбии оморӣ, илми иқтисод ҳоло ба он таваҷҷуҳи фаъол зоҳир мекунад. Барои иқтисодчиён чен кардан ва баҳо додан ба хушбахтии ҷомеа душвор аст, зеро онҳо бояд ҷузъҳои хушбахтиро ҳисоб кунанд, ки арзиши пулӣ надоранд. Худи мафҳуми хушбахтӣ ҳанӯз аз доираи илми конкретии иқтисодӣ берун аст ва онро танҳо ба маънои идея, бо мафҳумҳои умумитарин ифода кардан мумкин аст.

Албатта, барои ҳар як фарди алоҳида қисматҳое, ки мафҳуми «хушбахтӣ»-ро ташкил медиҳанд, хеле гуногунанд, вале робитаҳои мусбати иҷтимоӣ (оилавӣ, динӣ, фарҳангӣ, миллӣ, дӯстӣ) махсусан муҳим мебошанд. Онҳо ҳаёти одамро пурмазмун ва пурбаҳо мегардонанд. Тадқиқотҳо нишон доданд, ки омилҳои асосии некӯаҳволии субъективӣ инҳоянд:

— ҳаёт дар ҷомеаи демократии устувор, ки аз ҷиҳати моддӣ таъмин шудааст;

— дӯстон ва оилаи дӯстдошта;

— кори ҷолибе, ки даромади муносиб медиҳад;

— саломатӣ ва табобати дастрас;

— мавҷудияти ҳадафҳои ҳаётӣ, ки аз нигоҳи низоми арзишҳои худи шахс муҳим мебошанд;

— фалсафа ё дине, ки ба зиндагии шахсии худ роҳнамоӣ, ҳадаф ва маънӣ медиҳад.

Чуноне ки бармеояд, маҷмуъ ва миқдори эҳтиёҷоти қонеъгардонидашуда ҳамчун хислати ҳаёти хушбахтона хизмат карда наметавонад. Нишондиҳандаҳои анъанавии некӯаҳволии кишвар — ММД (маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ) ба ҳар сари аҳолӣ ё ИРИ (индекси рушди инсонӣ) — параметрҳои умумии иқтисодиёти миллӣ буда, беҳтаршавии онҳо ба некӯаҳволии шаҳрвандони алоҳида вобастагии хаттӣ надорад. Бинобар ин, боз як нишондиҳандае лозим аст, ки аз доираи моддӣ берун баромада, дигар ҷиҳатҳои муҳими ҳаёти инсонро инъикос намояд. Тарафдорони назарияи иқтисодии хушбахтӣ ҳамчун нишондиҳандаи алтернативии пешрафт баҳисобгирии сатҳи хушбахтии умумии шаҳрвандонро пешниҳод мекунанд. Албатта, сатҳи хушбахтӣ на танҳо нишондиҳандаи рушди инсонӣ хоҳад буд, балки иловаи муҳим ба дигар нишондиҳандаҳост.

Салтанати хурди Ҳимолой Бутан дар омӯзиши алтернативии параметрҳои рушд пешрав буд. Дар соли 1972 подшоҳи ин кишвар Ҷигме Синге Вангчук пешниҳод кард, ки ба ҷои ММД некӯаҳволӣ бо чунин нишондиҳандае ба монанди хушбахтии умумии миллӣ (ХУМ), ки ҷузъҳои зеринро дар бар мегирад, чен карда шавад:

— таъмини рушди одилона ва иҷтимоию иқтисодӣ;

— ҳифз ва рушди арзишҳои фарҳангии анъанавӣ;

— ҳифзи табиат;

— идоракунии дурусти кишвар.

Дар Бутан рушди кишвар бо тадбирҳои ҳифзи арзишҳои анъанавӣ — оила, фарҳанг, табиат ва дини буддоӣ ҳамроҳӣ карда мешавад. Натиҷаи чунин сиёсат чӣ гуна аст? Аз соли 1985 давомнокии миёнаи умри шаҳрвандони Шоҳигарии Бутан аз 48 то 66 сол зиёд гардид, шумораи фавти кӯдакон аз 142 фавт ба ҳар ҳазор нафар то 61 нафар коҳиш ёфт. Сатҳи саводнокӣ дар байни аҳолӣ аз 23 фоиз то 54 фоиз афзуд. Илова бар ин, шумораи муассисаҳои тиббӣ аз 65 то ба 155 адад расид. Дар баробари ин, нишондиҳандаҳои иқтисодӣ низ беҳтар шуданд: ММД тақрибан 45% афзоиш ёфт, аз 445 миллион доллари ИМА дар соли 1999 то ба 645 миллион доллар дар соли 2003 расид. Чуноне, ки мушоҳида кардан мумкин аст, мафҳуми ба назар муваққатии «хушбахтии миллат», ки ҳамчун як дастури бунёдии рушди давлат муқаррар шудааст, афзоиши бисёр муҳимтарин нишондодҳои иҷтимоию иқтисодии кишварро таъмин кардааст.

Дар ҷаҳон дигар давлатҳо низ ба намунаи сиёсати Бутан пайравӣ кардан гирифтанд. Имрӯз иқтисодиёти хушбахтӣ дар сатҳи макро дар як қатор давлатҳои постиндустриалӣ ҳамчун як самти муҳим ва ояндадори илмӣ эътироф карда мешавад. Хабарҳо пур аз изҳорот аст, ки мақомоти як қатор кишварҳо нақша доранд дар ояндаи наздик диққати худро аз нишондиҳандаҳои миқдории иқтисодӣ ва молиявӣ ба арзёбии сатҳи хушбахтии умумии шаҳрвандони худ ҳангоми муайян кардани самаранокии сиёсати иқтисодӣ гузаронанд. Дар соли 2009 президенти Фаронса Николя Саркозӣ ҷорӣ кардани тадбирҳои нави дастовардҳои иқтисодӣ ва пешрафти иҷтимоӣ: хушбахтӣ ва дастрасӣ ба хадамоти беҳдоштиро пешниҳод кард ва аз дигар кишварҳо даъват кард, ки ба Фаронса тақлид кунанд. Англия ба намунаи Фаронса пайравӣ кард: дар охири соли 2010 ҳукумати Бритониё ба чен кардани «индекси хушбахтӣ» оғоз кард ва аз соли 2011 Идораи омори миллии Бритониё аз сокинони кишвар дархост кард, ки беҳбудии онҳоро арзёбӣ кунанд. Ниҳоят, дар ибтидои соли 2011 маълум шуд, ки мақомоти Чин ҳангоми муайян кардани дараҷаи самаранокии кори мансабдорон аз баъзе нишондиҳандаҳои хушбахтӣ низ истифода хоҳанд кард.

19-уми июли соли 2011 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид бо ташаббуси Бутан ва бо сарпарастии беш аз 50 давлат, аз ҷумла Фаронса, Британияи Кабир ва Ҷопон қарордодеро таҳти унвони «Хушбахтӣ: муносибати ҳамаҷониба ба рушд» қабул кард. Ақидае, ки дар қарордод баён карда шудааст, ба модели умумимиллии хушбахтии Бутан асос ёфтааст, ки дар он сифати зиндагонӣ аз рӯи таносуби байни моддию маънавӣ чен карда мешавад. Қайд карда мешавад, ки майлу хоҳиши суботкорона аз ҳисоби дигар мақсадҳо зиёд кардани ММД боиси хушбахтӣ намегардад. Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид кишварҳои узвро даъват кардааст, ки нишондиҳандаҳои рушди иҷтимоию иқтисодиро таҳия кунанд, ки аҳамияти ҷустуҷӯи хушбахтӣ ва некӯаҳволиро дар заминаи рушд беҳтар ба назар гиранд.

Пешниҳоди дигари мушаххаси арзёбии сатҳи хушбахтиро метавон индекси байналмиллалии хушбахтӣ (ИБХ, Happy Planet Index) арзёбӣ кард. Ин нишондиҳандаест, ки некӯаҳволии мардум ва вазъи муҳити зисти кишварҳои мухталифи ҷаҳонро инъикос мекунад, аз ҷониби таҳлилгарони маркази пажуҳишии бритониёии New Economic Foundation дар моҳи июли соли 2006 пешниҳод шуда буд. Ҳангоми ҳисоб кардани ИБХ, се нишондиҳанда истифода мешаванд:

— таъсири инсон ба табиат;

— давомнокии умр;

— некӯаҳволии одамон (қаноатмандии зиндагӣ).

Дар рейтинги соли 2012 Коста-Рика кишвари «хушбахттарин» эълон гардид. Пешсафони рейтинг кишварҳои Амрикои Лотинӣ, бархе аз кишварҳои арабӣ ва африқоӣ ҳастанд, ки ММД ба ҳар сари аҳолӣ баланд нест. Кишварҳои аз ҷиҳати иқтисодӣ пешрафта дар рейтинги хушбахтӣ мавқеи хеле хоксорро ишғол мекунанд, ки коршиносон онро бо таъсири манфии истеҳсолот ба муҳити зист шарҳ медиҳанд. Мақсади асосии эҷодкорони ин нишондиҳанда нишон додани он аст, ки пешрафти моддӣ ва рушди иқтисодӣ ба таври худкор ба афзоиши қаноатмандии зиндагӣ оварда намерасонад. Тамоюли шабеҳро ҳанӯз дар солҳои 1970-ум Ричард Истерлин, профессори иқтисоди Донишгоҳи Каролинаи Ҷанубӣ қайд карда буд. Вай ба таъсири маҳдуди рушди иқтисодӣ ба сатҳи хушбахтии шаҳрвандон ишора кард. Дар як вақт, баробари афзудани сарват, хушбахтӣ ҳам зиёд мешавад, вале агар даромади мамлакат дар муддати дурудароз зиёд шуда, даромади ҳар сари аҳолӣ ба дараҷаи нисбатан баланд расад, ин муносибат аз байн меравад. Ин консепсия имрӯз ҳамчун “Парадокси Истерлин” маълум аст. Ба наздикӣ профессор якҷоя бо ҳамкасбони худ ба манфиати назарияи худ далелҳои нав пешниҳод карданд. Тадқиқоти нав гувоҳӣ медиҳад, ки дар тӯли дарозмуддат муносибати қаблан тавсифшуда байни хушбахтӣ ва даромад дар саросари кишварҳо яксон аст. Маълумоти оморӣ аз як қатор кишварҳои рӯ ба тараққӣ, иқтисодҳои давраи гузариш дар Аврупои Шарқӣ ва интихоби васеи кишварҳои пешрафта истифода шудааст. Таҳлил нишон дод, ки дар муҳлати кӯтоҳ дар ҳар се гурӯҳи мамлакатҳо дараҷаи тараққиёти иқтисодиёт ва дараҷаи хушбахтии аҳолӣ ба ҳам мутаносиб аст (дараҷаи қаноатмандии ҳаёт ҳангоми афзоиши иқтисодиёт баланд мегардад ва дар давраи буҳрони иқтисодӣ паст мешавад). Аммо дар муддати тӯлонӣ (10 — 34 сол) ин намуна кор намекунад, бар хилофи интизорӣ, афзоиши сарват дар тӯли даҳсолаҳо одамонро хушбахттар намекунад.

“Парадокси Истерлин”-ро бо он шарҳ додан мумкин аст, ки сатҳи хушбахтӣ на бо даромади мутлақ, балки бо даромади нисбӣ алоқаманд аст, яъне муқоисаи даромади худ бо даромади дигарон одамонро ё хушбахт мекунад, ё бадбахт. Одамон мехоҳанд, ки на танҳо худ сарватманд бошанд, балки аз дигарон сарватмандтар шаванд. Албатта, рушди иқтисодӣ ин талаботи ҳамаро қонеъ карда наметавонад.

Назарияи иқтисодии хушбахтӣ таносуби рушди иқтисодиро дар тарзҳои гуногун ва сатҳи хушбахтии аҳолии онҳо шарҳ дода, хулосаҳои зеринро пешниҳод мекунад. Барои кишварҳои камбизоат ва кишварҳои дорои бозорҳои рушдёбанда афзоиши ММД ду мушкилотро ҳал мекунад: баланд бардоштани некӯаҳволии моддӣ ва баланд бардоштани некӯаҳволии руҳии шаҳрвандон. Дар мавриди кишварҳои мутараққӣ бошад, азбаски дар онҳо масъалаи ноил шудан ба сатҳи баланди некӯаҳволии моддӣ ҳал шудааст, масъалаи баланд бардоштани некӯаҳволии руҳӣ дар мадди аввал меистад.

Ҳамин тариқ, мафҳуми «иқтисоди хушбахтӣ» дорои аҳамияти бузурги назариявӣ ва амалӣ буда, имкон медиҳад, ки ба масъалаҳои рушди инсон аз нигоҳи тоза назар андозем. Имрӯз барои аз нав дида баромадани асосҳои капитализм ва стратегияи тараққиёти сотсиалию иқтисодӣ, барои ба вуҷуд овардани системам нави хоҷагӣ — иқтисоди хушбахтӣ имконияти беназир ба вуҷуд омадааст. Албатта, ҳар кас ва ҳамаро комилан хушбахт кардан мумкин нест. Аммо вазифаи иқтисодиёти хушбахӣ аз он иборат аст, ки шароите муҳайё карда шавад, ки дар он аз ҳаёт қаноатмандии моддӣ ва маънавӣ таъмин карда шавад. Шояд маҳз иқтисодиёти хушбахтӣ бошад, ки метавонад асоси модели нави рушди устувор гардад, ки на танҳо иқтисодиёти умумиҷаҳонӣ, балки ҳаёти ҳар як шахсро низ ба самти беҳтар тағйир дода метавонад. Ин модели рушд хоҳад буд, ки дар он на танҳо тавозуни оптималии байни ниёзҳои ҷомеа ва захираҳои маҳдуд пайдо мешавад, балки роҳҳои баланд бардоштани некӯаҳволии эмотсионалии инсоният низ пешниҳод карда мешаванд.

Насриддинов Фирӯзҷон Бобоевич,

профессор, мудири кафедраи назарияи иқтисодии

Донишгоҳи давлатии молия ва иқтисоди Тоҷикистон

Pressa.tj Бохабар аз гапи ҷаҳон бош!
Моро пайгири намоед Telegram, Facebook, Instagram, YouTube