عبدالله‌ رهنما: مخالفان جانب مذاکره نیستند (ویدیو)

 همایش سالانه سازمان امنیت و همکاری در اروپا عاید به معیارهای انسانی و حقوق بشر از 16 تا 26 سپتامبر در ورشو برگزار شد. در آن هیئت‌های حکومت تاجیکستان و نمایندگان مخالفان دولت این کشور شرکت داشتند. ما با مشاور رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک وابسته به پریزدنت تاجیکستان و عضو هیئت دولتی در همایش ورشو عبدالله‌ رهنما مصاحبه داشتیم.

 —شما بار نخست در نشست ورشو شرکت داشتید. برداشت‌تان از نشست چگونه است؟

 -همچون کارمند بخش علمی و تحلیلی شاید در صدها چنین کنفرانس شرکت داشتم. تصور من از این نشست سراول همچون یک کنفرانس بود. یعنی، اندیشه‌های خودرا می‌گویی، نظر دیگران‌را می‌شونوی و بحث و بررسی می‌شود. در آخر هم قطعنامه یا توصیه‌نامه‌ها قبول می‌شود. اما پس از چند روز نظرم دیگر شد. این همایش دو هفته ادامه‌ داشت. به نظر من، این کنفرانس نبود، بلکه یک همایش مهندسی‌شده‌ای بود که آن چند خصوصیت داشت.

 یکم، در آن تعداد شرکت‌کنندگان خیلی زیاد بود. بیش از یک و نیم هزار وکیل شرکت داشت. وقت برای سخنرانی نیز محدود بود.

 —گفته می‌شد، برای سخنرانی تنها 2 دقیقه وقت اختصاص داده شده است. بیشتر شرکت‌کنندگان اظهار داشتند که در فرصت خیلی کوتاه امکان ابراز نظر دشوار است.

 -بلی. از سوی دیگر برای عضو هیئتها تنها یک بار امکان سخنرانی داده می‌شد. یعنی، نه ابراز نظر می‌شود، نه بحث می‌شود و نه توصیه‌ها قبول می‌شود. نتیجه‌گیری بعداً در خود سازمان امنیت و همکاری در اروپا صورت می‌گیرد. این نشست یک نوع اعلان موقعها یا منفعتها بود. چون وقت کوتاه بود، برای نمایندگان مخالفان یک فرصتی برای گفتن حرفهاشان و تبلیغ کردن خودشان فراهم گردید. از همین نظر، این یک برنامه خاصه بود. در این جا هیچ مسائلی حل نمی‌شد. اما من یک چیز دیگررا مشاهده کردم. حاشیه‌ نشست از خود نشست مهمتر بود. در اتاقهای و راهروها ملاقاتهای مهم میان وکیلان دولتها، سفیران و گروه‌های مخالفان انجام می‌شد.

 —در نوارهای ویدیویی که در شبکه‌های اجتماعی پخش شدند، دیده می‌شد که در جریان همایش میان هیئت دولتی و نمایندگان مخالفان دولت تاجیکستان بحث‌های تیز و تندی صورت گرفتند. عمدتاً سر کدام موضوعات بحث می‌شد؟

 -چنین تصور می‌شود که موضوع اصلی در همایش ورشوه مسائل تاجیکستان باشد. برعکس، بیشتر بحث و مناظرات در اطراف روابط میان روسیه و اوکراین صورت گرفتند. همچنین، بحث کشورهای بالکن، بحث کشورهای نزد بلتیک با روسیه و اروپا طولانی و گرم بود. ازبسکه در فضای اطلاعاتی ما بیشتر بحثهای مسائل تاجیکستان پخش شدند، در دوشنبه گمان آن می‌رفت که بحث تاجیکان در نشست مهم و“داغ”بود. این طور نیست. نصف بحثها در نشست ورشو به مسائل روسیه و اوکراین، از جمله، قریم اختصاص داشت.

  دوم، در همایش بحثهای تیز و تند رو به رو میان هیئت دولت تاجیکستان و نمایندگان مخالفان صورت نگرفته است. در همایش دو قاعده نظامناموی هست. اول، اگر یکی از ناطقان از موضوع خارج شود یا جانب دیگررا تحقیر کند، جانب دیگر می‌تواند از طریق برداشتن دست این سخنرانی‌را قطع کند و گرداننده تقاضا کند که سر موضوع صحبت کرده،  از تحقیر خودداری کند. تنها همین لحظه‌ها تیز و تند بودند. دوم، نمایندگان هر دولت بدون نام‌نویس شدن در مدت 1 دقیقه حق پاسخ گفتن‌را دارند. بدین ترتیب در همایش بحث رو به روی هیئت دولت و مخالفان صورت نگرفت.

 —در نوارهای ویدیویی مشاهده می‌شد که ظریف علی‌زاده، راهبر هیئت دولت تاجیکستان نمایندگان مخالفان را به تحقیر و توهین دولت و راهبر کشور متهم کرد.

 -بلی، با استفاده از حق اصلاح کردن و جواب دادن راهبر این هیئت این کاررا کردند، زیرا سخنران‌هایی بودند که بیرون از چارچوب آداب صورت گرفتند. راهبر هیئت از گرداننده طلب کرد که پیش راه تحقیر و توهین را بگیرد و همایش‌را به قولی“به بازار تبدل نکند ”. روشن بود که نمایندگان مخالفان از قبل موضوعات‌را آماده کرده، خودرا نام‌نویس می‌کردند و آن‌را قرائت می‌کردند. بنابر این، راهبر هیئت یا برنده جلسه سخنرانی آنهارا قطع کرده، تقاضا می‌کرد که سر موضوع مطرح صحبت کنند.

 -عمدتاً میان هیئت دولت و مخالفان سر کدام موضوعات بحثها صورت گرفتند؟

 -موضوعات‌را جانب دولت و مخالفان معین نمی‌کنند. طی مدت 14 روز کار همایش همه‌روزه 2 مسئله بررسی می‌شد. فهرست موضوعات از قبل از جانب سهه طرح‌ریزی شده است. اگر روز اول موضوع آزادی‌های سیاسی باشد، روزهای دیگر انتخابات‌های آزاد و شفاف، آزادی بیان، دین، شکنجه، حقوق‌های اقلیت‌های قومی و دینی و غیره مطرح می‌شدند. اعضای هیئت دولت تاجیکستان که از حقوق‌شناسان و متخصصان دیگر عبارت بودند، طبق صلاحیت خود در این بحثها شرکت و سخنرانی کردند. مخالفان نیز در این بحثها ابراز نظر کردند. یعنی، بحثها در دایره روزنامه همایش صورت می‌گرفت.

 —همایش ورشو برای هیئت تاجیکستان و مخالفان یک میدان تبادل نظر بود. در جریان بحثها از نقطه نظر مخالفان آگاه شدید که آنها چه می‌خواهند؟

 -به نظر من، این همایش صحنه مکالمه نبود. اول فارمت نشست چنین امکان‌را نمی‌داد. دوم، صلاحیت یا وظیفه هیئت دولت مکالمه یا مذاکره با مخالفان نبود، بلکه در دایرة موضوعات بررسی‌شونده جانب حکومت موقع و سیاست جمهوری تاجیکستان‌را در قبال این موضوعات ابراز می‌داشتند. مخاطب ما نه مخالفان، بلکه هیئت‌های 57 کشور شرکت‌کننده بودند. سازمان امنیت و همکاری اروپا از دولتها متشکل شده، همایش ورشو نیز مکالمه هیئت‌های دولتها محسوب می‌شد. نمایندگان مخالفان همچون سازمان‌های حاشیه‌ی دعوت شده، اندیشه‌های خودرا ابراز می‌دارند. از سوی دیگر، روحیه خشن نمایندگان مخالفان برای گفتگوی سازنده امکان نمی‌داد. آنها از آغاز با لفظ تحقیرآمیز نسبت هیئت دولت و تنقید صحبت کرده، برای تقویت گفته‌هاشان مثال یا دلیل‌های کهنه‌را می‌آوردند. موقع آنها نوع هجوم به موقع دولت بود. من همچون یک تاجیک و کارمند بخش فکر و علمی تا حدی در خجالت بودم که چنین رجزخوانی در حضور 57 کشور هیچ معنی نداشت. زیرا برخی از کشورهایی که مؤلف بحرانها هستند، در آن جا حضور داشتند. اگر این کشورها برای ما مرجع یا نجات‌بخشمی‌بودند که بسیار مسائل خیلی قبل حل می‌شد. امدادخواهی و مراجعت نمایندگان مخالفان به این دولتها نشانه آن بود که آنها روندهای جهانی و منطقوی‌را درک نمی‌کنند. این اندیشه که اگر دردمان‌را در سازمان امنیت و همکاری اروپا بگوییم، دردمان دوا می‌شود، درست نیست. شاید مخالفان با استفاده از همایش ورشو می‌خواستند فقط دردهای خودرا بیان بکنند.

 —نمایندگان مخالفان از نامه مخالف زندانی محمدعلی هئیت که در نشست از جانب شما قرائت شد، انتقاد کرده، گفتند که در نامه تأکید شده است که“من روز 11 سپتامبر شکنجه نشدم ”. یعنی، امکان داشت، او روز قبلی و بعدی مورد شکنجه قرار گیرد.

 -در ارتباط به بیانات محمدعلی هئیت من به مقامات نهادهای حفظ حقوق اطمینان دارم. آن‌را از شخصیت‌های معتبر دریافت کردیم. آنها در حقیقت با محمدعلی هئیت صحبت کردند، با دست خود هئیت این مکتوب نوشته شده است. او خط خاص خودرا دارد که تقلید کرده نمی‌شود. از این لحاظ، من در به اصل بودن نامه شکی ندارم. دیگر، قبلاً خبرها بود که گویا محمدعلی هئیت روز 11 سپتامبر شکنجه شده است، از او پرسیدند که“آن روز شکنجه شدید، گفت، نه ”. یعنی، هم سؤال و هم جواب مشخص بوده‌اند. چون مخالفان با دولت در حالت جنگ اطلاعاتی قرار دارند، خواستند این نامه‌را بی‌ارزش کنند. زیرا این نامه تمام بافت‌های و نقشه‌های آنهارا شکست.

 اگر در باره زندانی‌های سیاسی صحبت کنیم، من هیچ گاه از زندانی شدن کسی خوشحال نیستم. این تصور که ما از زندانی شدن افراد شاد هستیم، نادرست و بی‌رحمانه است. بنابر این، من در همایش اظهار داشتم که من همچون انسان این فاجعه‌را درک می‌کنم. وقتی پسر محمدعلی هئیت در این جا صحبت کرد، چون انسان تحت تأثیر انسانی قرار گرفتم. همزمان، تأکید کردم که سوء استفاده این قضیه همچون سرمایه سیاسی یا برای کمک بالاعوض گرفتن شایسته انسان نیست. دیگر، این نامه ادعاهارا در باره آن که محمدعلی هئیت سخت شکنجه شده، نمی‌تواند راه برود، دستانش‌را شکسته‌اند، برباد داد. این نامه برای مخالفان ناگهانی و ضربه سختی به طرح‌های آنها بود. از این لحاظ، عکس‌العمل مخالفان‌را نسبت نامه طبیعی ارزیابی می‌کنم.

 —طی مدت دو هفته که همایش شرکت داشتید و با نمایندگان مخالفان هم گفتگوهای سر راهی انجام دادید، به نظر شما امکان نزدیک‌شوی موقع مخالفان و دولت وجود دارد؟

 -من شاهد زنده تجربه صلح تاجیکان هستم. اختلافات مخالفان و دولت در سالهای 1992-94 خیلی بزرگتر از این بود. قدرتها هم حضور داشتند. اما در همایش ورشو ما دو جانب نبودیم. حالا حکومت قوی هست، مردم در اطراف آن متحد‌اند. وحدت ملی و ثبات وجود دارد. از این لحاظ این تصور درست نیست که دو طرف با هم مخالفت دارد. فقط چند نفر از روند تاریخی وحدت و دولت‌سازی و ملت‌سازی در تاجیکستان در کنار مانده‌اند. منطق آن است که جزء به کل باید بپیوندد.

 اما در عموم، مشترکات زیادی هست. در همایش ورشو من احساس دشمنی یا بدبینی نداشتم. وقتی جانب دیگر مارا دشمن نام می‌برد، متأسفم. آنها می‌گفتند: “دشمن چنین گفت، دشمن می‌خواست مارا با پخته کُشد ”. تلاش داشتم، با نمایندگان مخالفان صحبت عادی داشته باشم. از سلامتی‌اش، از خانواده‌اش پرسان شوم. اما آنها برابر دیدن ما“ها، نماینده رژیم”می‌گفتند و رفتارشان خشن بود. این وضع امکان صحبت‌را از بین می‌برد.

 یاد دارم، وقتی پیشوای ملت با سعید عبدالله نوری دیدار می‌کردند، نمی‌گفتند: “های دشمن!”اول احوال‌پرسی می‌کردند، سر یک پیاله چایی صحبت می‌کردند. بعد سر مسئله اساسی می‌آمدند. اما جوانان مخالف فعلی برابر دیدن جانب دیگر شروع به حمله می‌کنند. در چنین وضعیت جایی برای صحبت باقی نمی‌ماند.

 ما باید به جنبه‌های انسانی بیشتر توجه بکنیم. با آقای نوری و همت‌زاده آشنایی طولانی و زیاد دیدار داشتم. من 4-5 نامه همت‌زاده دارم که در باره اختلاف نظرش برایم فرستاده است. در یگان جا حتی واژه “تو”را استفاده نکرده است. نوشته است: “برادر گرامی، این اندیشه شما درست نیست ”. استاد نوری حتی بلند صحبت نمی‌کرد. پس،  چگونه یک گروه دور از این فرهنگ دعوا کند که“ما ادامه‌ همان فرهنگ هستیم ”. از سطح فرهنگ پیشین مخالفان چیزی باقی نمانده است. این واقعیت است. آن چیزهایی که مخالفان فعلی در رسانه‌ها می‌نویسند، راهبران مخالفان پیشین زنده می‌بودند، حتماً محکوم می‌کردند. زیرا همه نوشته‌ها سرشار حقارت و دشنامند. چگونه می‌شود که اسلامی باشد و چنین حقارت و دشنام کند. در سایت‌هاشان در یک طرف حدیث و نصیحت در طرف دیگر حقارت و دشنام و تهمت. در یک جا امکان غنجیدن ایمان و حقارت وجود ندارد. این تضاد فکری است. شاید حالا برای آنها دوره استرس باشد و بگذرد. برای تماس انسانی باید مرحله‌ای سپری شود، تا ذهنها آرام شوند. شاید فاجعه خانوادگی و انسانی آنها بالای رفتارشان تأثیر جدی گذاشته است.

 حالا دولت تاجیکستان هیچ نیازی برای مذاکره با این گروه مخالفان ندارد. ولی آنها نیز بخشی از این ملت هستند. به قانون‌های تاجیکستان تغییراتی وارد گردید که هر نفری پشیمان‌شده به وطن برگردد، عفو شده، و به زندگی آسایشته برمی‌گردد. اگر افراد مخالف از این فرصت استفاده کنند، برایشان مفید خواهد بود. زیرا من در خیابان‌های شهر صدها نمایندگان سابق حزب نهضت را می‌بینم که زندگی آسایشته دارند. حتی رهبرهایشان به مثل سعیدابراهیم نظر، ایام‌الدین ستار، رحیم کریم، فرزندان سعید عبدالله‌ نوری در کشور زندگی آسایشته دارند. ولی آن تخیل که مذاکره، صلح می‌شود و شرطنامه امضا می‌شود، نادرست است و در غربت حیات‌شان می‌سوزد.

 —ضمناً، وزیر خارجه روسیه سرگی لوراف به“کامرسنت”نشریه چاپ مسکو گفته است که“ما برای آشتی دادن جانب‌های مخالف در تاجیکستان مساعدت می‌کنیم”. منظور لوراف از این حرفها چه بود؟

 -به نظر من، مخالفان همچون گروه، سازمان یا پاتینسیل خیلی ضعیفند. این انتقاد نه، ارزیابی است. ببینید، چند نفر با چه ایده‌ و ظرفیت آن جا هستند؟ اگر از مردم سؤال شود که چند نفر آنهارا می‌شناسد، پاسخ منفی خواهد بود. آن شخصیت‌های سطح ملی مخالفان دیگر نیستند. از این لحاظ، مخالفان فعلی جانب مذاکره نیستند. ولی روندهای جهانی و منطقوی قانونمندی‌های خودرا دارند. مثلاً، در همایش ورشو یک گروه جداشوی قراقلپاقستان‌را از ازبکستان طلب داشتند. این‌را حتماً یک کشور منطقه دستگیری می‌کند. در نتیجه، این مسئله بزرگ شده است. سفیر ازبکستان می‌گوید که در داخل این کشور چنین مسئله اصلاً وجود ندارد. از این لحاظ، بیانیه‌های کشورهای ابرقدرت بازگو منفعت‌های ژئوپلتیکی آنهاست. این معنی‌را ندارد که روسیه برای مذاکرات جانبها میانجیگری می‌کند. روسیه همچون عضو سازمان امنیت دست‌جمعی، اتحاد دولتهای مستقل و سازمان همکارهای شانگهای کیها حزب نهضت‌را همچون سازمان تروریستی پذیرفته است. هرچند روسیه رسماً در این زمینه اعلان نداشته است، ولی شرط نیست که هر عضو این سازمانها در علی‌حدگی این کاررا کنند. زیرا همه قرارهای سازمان همکاری‌های شانگهای با آرای عمومی یا کانسنسوس قبول می‌شود. از این لحاظ، فکر می‌کنم، اشاره‌ سرگی لوراف جنبه ژئوپلتیکی داشت. بعداً، این سخنان لوراف در مصاحبه لغو شد.

 —نتیجه‌گیری شما از همایش ورشو چگونه است؟ آیا تصمیم و قرارهای این همایش اجرا می‌شوند و در حل مشکلات کشورها کمک می‌کنند؟

 -نه. اول، همه تصمیم‌های و قرارهای سازمان امنیت و همکاری در اروپا با رضایت همه کشورهای عضو و به طور کانسنسوس قبول‌می‌شود. هیچ گاه 57 کشور سر یک مسئله به موافقه نمی‌آیند. به این دلیل قرارهای سهه جنبه مشورتی دارد. دیگر، فارمت همایش ورشو چنین است که یک مسئله همه‌جانبه بررسی شده و راه‌های حل آن پیدا نمی‌شود. در پایان همایش نتایج آن انتشار گشته و همه فکر و اندیشه جانبها به عنوان فهرست دیدگاهها درج می‌شوند. مشکل هر کشور با شمول تاجیکستان در داخل کشور با شرکت مردم حل خواهد شد.

 یک جنبه جالب این همایش آن است که در کنار گروه‌های مذهبی نمایندگان سازمان‌هایی شرکت داشتند که جانبدار نظام دنیوی و دموکراتیک بودند. مثلاً، سازمان“وطندار”، شخصیت‌هایی به مثل حفیظ بابایاراف، حاکمشا محبت‌اف و داداجان عطاالله‌یف جانبدار پلتفارمای ملی دموکراتیک بودند. این حرف جدی در مقابل عقیده افراطی است. در داخل تاجیکستان نیز ضیائیان، فرهنگیان، ژورنالیستان، معلمان باید در مقابل اندیشه‌های افراطی پلتفارمای خودرا ایجاد کنند. مقصد مبارزه با شخص یا گروهی نباشد. با آنها نهادهای حفظ حقوق مبارزه می‌برند. ضیائیان و فرهنگیان باید مناسبت خودرا با پدیده معین کنند. مثلاً، با پدیده افراطگرايي که خشن است و با ارزش‌های ملی و دموکراتیک و صلح و ثبات در نبرد است، مخالفت کنند و صدای مشترک داشته باشند.

 -سپاس.

 مصاحب

 مردان محمد

Pressa.tj Бохабар аз гапи ҷаҳон бош!
Моро пайгири намоед Telegram, Facebook, Instagram, YouTube