پوشش زن ایرانی در گذر تاریخ

ویل دورانت درباره پوشش زنان ایران قبل از اسلام سخنان زیادی دارد. به طوری که معتقد بود این پوشش کامل و آراسته به نوعی ریشه به وجود آمدن حجاب در دنیا بوده است. جالب اینکه در تمام آثار به دست آمده در فلات ایران برای زنان و مردان ایرانی رداها و پوشش‌های بلندی ثبت شده که تمام بدن را می‌پوشاند.

به همین خاطر ایرانیان که از اقوام قدیم ساکن در کره زمین بودند، از گذشته‌های دور به برخی ویژگی‌های خوب شهره بودند، چنانکه در برخی از کتاب‌های تاریخ درباره مردم ایران زمین گفته شده از سجایای اخلاقی ایرانیان که در گزارش‌های مورخان ثبت شده می‌توان به شجاعت، پاکدامنی، راستگویی، اعتدال، نجابت و پوشش زنان و مردان اشاره کرد.

درباره زنان ایرانی قبل از اسلام که عموما پیرو آیین زرتشت بودند، گفته شده که آنها اغلب با پوشش کامل در محل‌های عمومی رفت و آمد می‌کردند. در آثار برجای مانده از زنان ایرانی در زمان‌های قدیم، همچون مادها و پس از آن به وضوح نشان داده شده که زنان پوشش کاملی داشتند که شامل پیراهن بلند چین دار، شلوار، چادر و شنلی روی لباس‌ها بوده که این پوشش در زمان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان نیز در میان ایرانیان عمومیت داشته است.

درباره پوشش ایرانیان و به ویژه زنان ایرانی می‌توان از منابع یونانی که با ایران تعاملات گوناگون داشته نیز استفاده کرد. در برخی از این منابع آمده است که زنان پارسی با لباسی کاملاً پوشیده در انظار ظاهر می‌شدند و حتی نجابت مردان پارسی نیز دست کمی از زنان آنها نداشته است. آنان برهنه بودن و یا باز گذاشتن هر یک از قسمت‌های بدن را شرم آور و خلاف ادب می‌شمردند و به همین جهت سرتاپای ایشان با سربند(کلاه) و پاپوش پوشیده بود.

این پوشش در میان ایرانیان به صورتی فراگیر بوده که گفته شده خشایارشا، پادشاه هخامنشی، از همسرش خواست که در روز جشن ازدواج بدون پوشش حضور یابد. اما این زن حاضر به انجام این کار نشد و با این که می‌دانست در صورت تخلف از دستور شاه، شانس ملکه ایران شدن را از دست خواهد داد، اما این دستور را که مغایر با عفت می‌دانست، نپذیرفت و خشایارشاه نیز او را از دربار خود بیرون کرد.

با بررسی‌های که درباره تمدن گذشته ایران انجام شده، و با تمام باستان‌شناسی‌های که صورت گرفته شکی نیست که در نقش‌هایى كه از ایران باستان بر جاى مانده، صورت هیچ زنی دیده نمى‌شود و نه تنها تصویری از صورت آنها وجود ندارد، بلکه نامى از زنان نیز ثبت نشده است.

بر همین اساس باید توجه داشت آن گونه که نقش‌ها و كتیبه‌های موجود در گستره وسیع مرزهای ایران كهن، گواهی می‌دهند، شکی نیست كه مردمان نیک این سرزمین، در قیاس با مردمان هم عصرشان نسبت به مسائلی همچون عفت، حفظ ارزش‌های اجتماعی و حجاب پایبندی به مراتب بیشتری داشتند. به طوری که باید گفت مجسمه‌های کشف شده در بهبهان یا تصاویری موجود در تخت جمشید بیانگر این است که بانوان ایرانی با لباس‌های پوشیده و پیراهن بلند در محافل حاضر می‌شدند. همچنین در نقش برجسته آشوری مربوط به دوره مادها، بانوان با پیراهن بلند و روپوشی کوتاه‌تر که حالت دامن داشت تصویر شده‌اند.

در دوران مختلف پیش از اسلام زنان ایرانی از پوشش‌های مناسبی که آنها را از دید مردان حفظ می‌کرد، استفاده می‌کردند و برای حضور در اجتماع زنان عموما از لباس بلند بهره می‌گرفتند. چنانکه در فرشی که از دوران هخامنشی به یادگار مانده است، لباس‌های زنان پُرچین و چادری کوتاه و نازک با دامن نیم گرد تصویر شده است.

تمدن پژوهانی همچون ویل دورانت درباره زنان دوران هخامنشیان معتقد هستند که آنها جز به صورت پوشیده از خانه بیرون نمی‌آمدند و هرگز آشکارا با مردان جامعه اختلاط نداشتند. در منابع یونانی نیز آمده که در زمان هخامنشیان هرگاه لازم بود، زنان ایرانی از خانه خارج شوند، درون چادرهای در بسته‌ای قرار می‌گرفتند. با این که استفاده از چنین چادری را ویژه توانگران دانسته‌اند، اما افراد عادی جامعه نیز از مشابه کوچک‌تر آن را استفاده می‌کردند و حتی پژوهشگران گفته‌اند این چادر که پوششی برای زنان بوده به تدریج ظاهر آن تغییر کرده و به صورت امروز در آمده ولی نام چادر همچنان بر آن باقی مانده ‌است.

 از آنجا که ایرانیان از دیرباز به پاكدامنی اهمیت می‌دادند، زنان‌شان با چادر یا پوشش‌های دیگری كه آنها را می‌پوشاند، در میان مردان ظاهر می‌شدند. چنانکه در یك مهر سنگی استوانه‌ای كه از دوره هخامنشی برجای مانده و اكنون در موزه‌ لوور فرانسه نگهداری می‌شود، شاهزاده ایرانی و ندیمه‌هایش دیده می‌شود كه شاهزاده چادر و ندیمه‌ها سرپوش دارند. همچنین در طرحی كه روی سنگی در ارگیلی تركیه نقش بسته است، زن ایرانی با پوشش چادر و سوار بر اسب دیده می‌شود. حتی سرپوش‌های پارچه‌ای دوره‌ی هخامنشی از زیر برف‌های منطقه‌ی پازریك روسیه پیدا شده است. پوشاک خدمه که از نظر موقعیت اجتماعی در پایین‌ترین ردیف جامعه قرار داشته‌اند، نیز عبارت از یک لباس ساده و بلند بوده که معمولاً روی آن کمربندی ساده قرار می‌گرفت.

در دوره اشکانیان نیز همانند گذشته، حجاب زنان ایرانی کامل بوده است. چنانکه در این باره گفته شده: لباس زنان اشکانی پیراهنی بلند تا روی زمین، گشاد، پرچین، آستین دار و یقه راست بوده است. پیراهن دیگری داشته‌اند که روی اولی می‌پوشیدند و قد این یکی نسبت به اولی کوتاه و ضمناً یقه باز بوده است. روی این دو پیراهن چادری سرمی‌کردند.

همچنین درباره پوشاک زنان ایرانی این دوران باید گفت که زنان عهد اشکانی قبایی تا زانو بر تن می‌کردند، با شنلی که بر سر افکنده می‌شد و نیز نقابی داشتند که معمولاً به پس سر می‌آویختند. پیراهن‌های این دوران از پارچه‌های منقش تهیه می‌شد و آنان کفش ساده دوران اشکانی را به پا می‌کردند و کمربندشان منحصر به نواری بوده که برای جمع کردن گشادی پیراهن در زیر سینه می‌بستند. همچنین برای زنان این دوره، روسری یا روپوشی برای پوشاندن سرشان وجود داشته است.

گزارش‌های موجود نیز بیانگر این مطلب است که در دوران اشکانیان نیز بانوان اصیل ایرانی در عین حال که از باشکوه‌ترین لباس‌ها استفاده می‌کردند، آنها را به ساده‌ترین و پوشیده‌ترین شکل آماده می‌کردند. به طوری که غالباً لباس‌های آنها، پیراهن بلندی بوده که تا روی زمین می‌رسید. این لباس آنها گشاد، پرچین، با آستین ساده بود و لباس دیگری بر روی آن می‌پوشیدند و حتی روی این دو پیراهن لباس یا شنلی مانند چادر به سر می‌کردند.

یک نقاشی در موزه لوور وجود دارد که بانویی از دوره اشکانیان را با چادر و سر پوش (روسری) نشان می‌دهد که شاهدی که بر گفته ما می‌باشد. همین طور تندیسی در موزه پالمیر در دمشق وجود دارد که مجسمه‌ای با پیراهن گشاد و چادری بر روی آن را نشان می‌دهد که مربوط به دوره اشکانیان است.

در دوره ساسانیان نیز حجاب و پوشش مشخصه مهم ایرانیان و به ویژه برای زنان پارسی به شمار می‌‌رفته است. به طوری که منابع تاریخی گزارش می‌دهند، در این دوره دین زرتشت، دین رسمی کشور اعلام شد، اوستا ترجمه و آتشکده‌های ویران بازسازی گردید و همچنان در این دوران احکام دینی زرتشتیان اعمال می‌شد، زنان دارای حجاب کامل بودند. حتی در این باره گفته شده که چون زرتشت در زمینه اصل حجاب و پوشش زنان در ایران کمبودی نمی‌دیده، با تأیید حدود و کیفیت حجاب رایج آن دوران، کوشیده تا با پندهای خود ریشه‌های درونی حجاب را تعمیق و مستحکم نماید.

همچنین درباره پوشاک زنان این دوره باید گفت چادر که از دوره‌های پیش مورد استفاده بانوان ایران بوده، در این دوره نیز به صورت مختلف کاربرد داشته است. این حجاب به حدی گسترده بوده که برخی معتقدند حجاب زنان در این دوره چنان اهمیتی داشته که حتی لباس هنرپیشگان زن، مانند لباس‌های بلند سایر بانوان، تا پشت پا کشیده بوده است.

در دوران ساسانی لباس بانوان ایرانی متشکل از پیراهن بلندِ پُرچین و گشاد بود که گاهی با بندی به عنوان کمربند بسته می‌شد. علاوه بر این پیراهن بلند، لباسی شبیه چادر که از دوره‌های پیشتر مورد استفاده بانوان ایرانی بوده، پوشش روی زنان ایرانی را تشکیل می‌داد که نمونه آن را در طاق بستان می‌توان دید.

این نوع پوشش و حجاب برای کل افراد جامعه حتی بانوان درباری تا پایان دوران ساسانی معمول بوده است. با بررسی نقوش سنگی و طرح‌هایی از چندین بشقاب باستانی کشف شده، مشخص می‌شود که بانوان ساسانی پیراهنی بلند با آستین یا بدون آستین، پرچین و گشاد می‌پوشیده‌اند و آن را با نواری در زیر سینه مانند زنان اشکانی جمع می‌کردند، از طرز قلم زنی و چین سازی پیراهن و دامن پیداست که در انتهای دامن بر پشت پا، پارچه‌ای اضافه و پرچین به آن دوخته‌اند. زنان ساسانی گاهی چادر گشاد و پرچین سر می‌کردند که تا ساق پا می‌رسیده است.

در کتاب پوشاک باستانی ایرانیان در ضمن بحث حجاب زنان زرتشتی آمده است، پوششی که بانوان زرتشتی از آن استفاده می‌کردند، شباهتی بسیار نزدیک به پوشاک بانوان نقاط دیگر کشور ما همانند روسری بانوان بختیاری و پیراهن بانوان لُر و شلوار بانوان کُرد داشت.

در مجموع با توجه به مطالبی که گفته شده می‌توان اذعان داشت که بانوان ایرانی قبل از اسلام و حتی قبل از زرتشت و حتی در قدیمترین تمدن‌هایی كه به دست ما رسیده، دارای پوشش و حجاب بودند. از این‌رو در مورد پوشش زنان ایران باستان، مطالب زیادی در تاریخ وجود دارد و شواهد مهمی در این باره گزارش شده است.