حمام شاه‌علی به روایت حاج محمود

حاج محمود شاه‌علی، پسر حاج عباس از مالکان پیشین حمامی است که نام این خاندان را بر خود دارد. حمام شاه علی مربوط به دوره صفوی است و همچنان در محله جماله اصفهان، در خیابان عبد‌الرزاق، پابرجاست. این اثر که با شماره ۱۹۰۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، روایت‌هایی نیز پیرامون خود داشته است که حاج محمود به برخی از آنها اشاره‌هایی دارد.

حاج محمود شاه‌علی متولد 1305 از وارثان سابق حمام شاه‌علی است که در خیابان عبدالرزاق، محله جماله واقع است. این حمام در دوره صفوی ساخته‌شده است. پدرش حاج محمود، حاج عباس شاه‌علی، مالک حمام شاه‌علی در اصفهان بود. «وقتی در سال ۱۳۱۸ پدرم دار فانی را وداع گفت، اداره حمام که هزار و 200 مترمربع وسعت داشت، به دست برادرم، حاج علی شاه‌علی که 10 سال از من بزرگتر بود، افتاد و من سه دانگ سهم ارثم را به مبلغ ۳۲ تومان به ایشان فروختم.»

کرایه حمام در دهه‌ بیست خورشیدی به ازای هر نفر پنج ریال بوده است که مردم پس از استحمام و پوشیدن لباس بقچه حمام را بغل می‌کردند، مزد حمام را می‌پرداختند و خارج می‌شدند. سربینه و گرمخانه، اصلی‌ترین قسمت‌های حمام شاه علی به شمار می‌رفتند.

شاه علی می‌گوید: «قدیم‌ها، اصفهان صفای دیگری داشت. بااینکه امکانات رفاهی مثل امروز نبود اما مردم بیشتر باهم بودند و احترام بزرگترها از واجبات بود. سطح بهداشت پایین بود و عمرها کوتاه؛ ولی مردم با تمام مشکلات شاد و پرانرژی زندگی می‌کردند و این را در حمام شاه علی به‌وضوح می‌شد دید!»

اصفهان زمانی بیش از ۲۷۰ حمام داشته است که اکنون بیشتر از ۸۰ حمام از آن باقی نمانده است و تنها ۱۰ حمام کاربرد خود را حفظ کرده‌اند که از این تعداد انگشت‌شمارند که پذیرای گردشگران باشند؛ یکی از حمام‌های تاریخی که به ثبت ملی رسیده است حمام شاه علی است.

 شاه علی می‌گوید: «کاشی‌کاری، هنر برجسته‌ای در اصفهان به شمار می‌رفت؛ و در سربینه حمام شاه علی کاشی‌های معرق، هفت‌رنگ و کاشی‌های خشتی استفاده‌شده که هم منجر به عایق‌بندی سطوح می‌شود و هم ایجاد فضای دلنشین و چشمنواز می‌کند، علاوه بر نقوش گل و گیاه و حیوان که در کاشی‌کاری معمول بوده، در کاشی‌کاری حمام شاه‌علی از تزیینات نقوش انسانی هم استفاده‌شده است.»

سقف اتاق‌های حمام شاه‌علی تخت و دارای نورگیرهایی بود تا حمام به‌صورت طبیعی بتواند روشن بماند. او ادامه می‌دهد: «در ساخت حمام شاه‌علی از آجر و سنگ و مرمر استفاده‌شده تا در مقابل آب مقاومت کنند. ویژگی این حمام نسبت به حمام‌های دیگر این است که بقیه حمام‌ها به خاطر آب و مسائل دیگرشان در گود ساخته می‌شدند و سقف گنبدی داشتند اما حمام شاه علی در گود ساخته نشده، در کف ساخته‌شده و سقفش نیز تخت است.»

حاج محمود شاه علی درباره سیستم گرمایش حمام هم می‌گوید: «از خار و بوته و برگ درختان که از بیابان‌ها و دهات اطراف اصفهان به‌صورت هیزم و سوخت جمع‌آوری می‌شده و به اصفهان می‌آوردند، برای گرم کردن حمام استفاده می‌شد که آنها را زیر کوره حمام می‌سوزاندند.» به مالک حمام «استاد حمامی» می‌گفتند که بسیار دین‌دار و متدین بود و حاج عباس شاه‌علی ازلحاظ دینداری بنام زمان خود بوده است.

در قدیم بر این عقیده بودند که اداره کردن حمام شغل بابرکتی است و ثواب اخروی دارد. حاج محمود شاه‌علی می‌گوید: «حمام شاه‌علی فقط محل استحمام نبود، بلکه یکی از ارکان مهم اصفهان بود. از یک‌سو نزدیک بازار و مسجد و کاروانسرا بود و از سوی دیگر محلی بود که مردم علاوه بر تطهیر، از گرمخانه خارج شوند و در سردخانه به گفتگو بنشینند، به بحث و مناظره بپردازند، اخبار را بگیرند و قلیانی بکشند و چای لبسوزی بنوشند.»

حاج محمود شاه‌علی که حدود سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۴ کارمند چاپخانه امامی در چهارباغ عباسی بود و این حمام در آن سال‌ها توسط برادرش حاج‌علی اداره می‌شد، به سال‌های سخت جنگ جهانی دوم و ورود لهستانی‌ها به اصفهان گریزی می‌زند و می‌گوید: «جنگ جهانی دوم آغازشده بود و شمار زیادی بچه‌یتیم لهستانی را به اصفهان آوردند. وضعیتشان تأسف‌آور بود. در ابتدا یک گروه حدود 50 نفری از آنان را در دو سالن ساختمان سلطانی واقع در چهارباغ پایین نگهداری می‌کردند. در آن زمان من در چاپخانه کار می‌کردم و یک مقدار زبان فرانسه می‌دانستم، چون آن موقع‌ها در مدرسه‌ها زبان فرانسه یاد می‌دادند. در ساختمان سلطانی عده‌ای کارمند اوضاع این لهستانی‌ها را بررسی می‌کردند که مبادا بیماری داشته باشند. فرم‌های اطلاعات از پناهنده‌های لهستانی را چون زبان فرانسه می‌دانستم، به من سپردند تا در چاپخانه غلط‌گیری کنم و تحویلشان دهم. متأسفانه بسیاری از این مهاجران لهستانی دیفتری گرفتند و از بین رفتند و در تخت فولاد دفن شدند که هنوز هم حصارش آن منطقه مشخص است و تعدادی‌شان که جان سالم به دربردند با اصفهانی‌ها ازدواج کردند و بعد هم بیشتر‌شان هم به سرزمینشان برگشتند.»

گذر زمان نتوانسته اندکی بر حافظه حاج محمود شاه‌علی گردی بنشاند. او ادامه می‌دهد: «لهستانی‌ها چند باری از حمام استفاده کردند، ولی چون آن زمان هنوز حمام‌ها دوش و نمره نداشت و خزینه داشت، مردم متعصب اصفهان نمی‌پسندیدند و معترض شدند.»

حاج محمود شاه‌علی می‌گوید: «در زمان قدیم چهار چیز برای صالحات و باقیات ساخته می‌شد. اول حمام. دوم آب‌انبار. سوم مسجد. چهارم مدرسه علمیه و افتخار می‌کنم که ما حمام شاه‌علی یکی از تاریخی‌ترین میراث‌های به‌جامانده در اصفهان را اداره می‌کردیم.»

او در پایان می‌گوید: «حمام شاه‌علی قبل از واگذار شدن به علت هزینه‌های بالایش توسط دو زرگر خریداری شد و بالاخره در سال ۱۳۷۶ به ثبت ملی رسید، امیدوارم از این میراث تاریخی به بهترین شکل ممکن نگهداری شود و از تخریب آن جلوگیری به عمل آید.»

Pressa.tj Бохабар аз гапи ҷаҳон бош!
Моро пайгири намоед Telegram, Facebook, Instagram, YouTube