« نوبهار»، آتشکده‌ای به قدمت بلخ

این بنای تاریخی که روزگاری آتشکده زرتشتی‌ها و معبد بودائیان جهان بوده است، با ورود اسلام به این سرزمین این بنا به مسجد و محل عبادت برای مسلمانان تبدیل شد.

در مورد آتشکده نوبهار بلخ روایات متفاوتی در منابع مختلف آمده است، برخی آن را آتشکده زرتشتی‌ها دانسته و برخی نیز آن را از معابد بودایی ذکر کرده‌اند.

«ابوالحسن علی بن حسین مسعودی»، در کتاب «مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر» این منطقه تاریخی را چنین معرفی کرده است: نوبهار را، منوچهر در شهر بلخ خراسان بنیاد کرد و کسی که پرده‌داری این خانه را به‌عهده داشت، به‌ نزد ملوک آن ناحیه محترم بود و دستور وی را می‌پذیرفتند و حکم وی را گردن می‌نهادند و مال فراوان می‌دادند.

در برخی از منابع نیز آمده است که این آتشکده نزد پادشاهان ایرانی نیز از احترام خاصی برخوردار بود و یکی از بزرگترین آتشکده‌های آئین زرتشی در زمان ساسانیان نیز محسوب می‌شد.

این معبد در زمان ساسانیان و حتی آنگونه «الهامه مفتاح» در کتاب «جغرافیای تاریخی بلخ» ذکر کرده است، در اوایل اسلام نیز معبد بودایی بوده و بت‌های فروانی در آن وجود داشته است.

و اما اینکه چرا این آتشکده را نوبهار خوانده‌اند، «یاقوت الحموی» دانشمند بزرگ عرب در کتاب «مجمع البلدان» در این باب چنین نوشته است:

بُت‌کده نوبهار را مردم در مقابل خانه خدا عبادت می‌کردند و گرداگرد آن بت‌ها برافراشته بودند و اطراف آنرا با حریر و دیبا آراسته بودند و گوهرهای ارزنده بر آن آویخته بودند و تفسیر نوبهار، جدید است و آیین آنها این چنین بود که طاق نصرتی را که می‌بستند با گیاهان و ریاحین آن را آذین می‌بستند و این گیاهان از نخستین ریحان‌هایی بود که روئیده شده بود و چون آن خانه را از ریحانه‌های نورسته در بهار می‌آراستند، از این جهت نوبهار نامیده می‌شد.

 در کتاب «آثار البلاد» اثر «زکریای قزوینی» نیز نوبهار این چنین تعریف شده است:

معبد نوبهار در شهر بلخ واقع و بزرگترین بُت‌خانه و بیوت اصنام بوده چون پادشاهان آن زمان، شرف کعبه و احترام و تعظیم عرب آن خانه را بشنیدند، نوبهار را به تقلید کعبه بنیاد نهادند و با دیبا و حریر و جواهر گرانبها بیاراستند و بر اطراف آن بت‌ها نصب نمودند.

فارسیان و ترکان آنجا را بزرگ می‌داشتند و مانند حاجیان بدان مکان حج می‌کردند و هدایا تقدیم می‌نمودند. طول معبد نوبهار 100 ذراع و عرض آن نیز 100 ذراع و ارتفاعش بیش از 100 ذراع و تولیت و حفاظت آن با برامکه بوده، پادشاهان هند و چین بدانجا می‌ر‌فتند و چون وارد می‌شدند، بت‌ها را سجده می‌کردند و دست برمک را می‌بوسیدند و برمک در همه آن بلاد فرمانروا بود.

«دقیقی» هم در «شاهنامه»، ذکر کرده است که اهل ایران، هند، چین و ترکستان، مانند حاجیان در آنجا به زیارت می‌آمدند.

مدتی پس از ورود اسلام آتشکده نوبهار بلخ به مسجد تبدیل و نام مسجد «9 گنبد» را به خود گرفت که تاکنون نیز به همین نام یاد می‌شود.

این بنا بعدها با حمله چنگیز مغول به بلخ ویران شد و در حال حاضر  یکی از دروازه‌های جنوبی شهر که به‌نام دروازه نوبهار یاد می‌شود، تاکنون از گزند حوادث به دور مانده است.

در سال‌های اخیر قسمت‌هایی از این بنا تاریخی دوباره مرمت شده است.