“ҒАР” ва “ГОРА”

посух ба ду мақолаи “Тоҷикистон”

Барои дуруст номгузорӣ ва номивазнамоии маҳаллаҳои Тоҷикистон, дар рақамҳои №7, №8 газетаи «Тоҷикистон» ду мақолаи хубу ҷолибе оиди «вожаи «ғар» ба чоп расид.

Чунин баҳсҳои илмӣ барои ҳифз, эҳё ва ба наслҳои оянда ба мерос гузоштани арзишҳои таърихию фарҳангии миллати тоҷик манфиатовар мебошад.

Бинобар ин ман дар мақолаи мазкур, аз «Шоҳнома»-и Фирдавсии Тӯсӣ истифода бурда, нисбати вожаи «ғор», «ғара» далелҳои таърихиро пешкаши шумо мегардонам.  

Фирдавсӣ, гарчанде, аз Тӯси Эрон бошад ҳам, «Шоҳнома»-ро комилан бо забони тоҷикӣ навишта, оғози достонҳои «Шоҳнома»-ро бо тасвири сарзамини кунунии Тоҷикистон шурӯъ намудааст. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки сарзамини Тоҷикистон ва миллати тоҷик дорои махсусияти таърихӣ аст. Аксар одамон «Шоҳнома»-ро тахайюлот ҳисобида, достонҳои аввали онро афсона мешуморанд, ҳол он ки Фирдавсии Тӯсӣ дар «Шоҳнома» ба хонанда муроҷиат намуда меорад, ки:

«Ту инро (яъне Шоҳномаро) дурӯғу фасона мадон,

 Ба яксон равиш андар замона мадон.

Аз ин ҳар чӣ андар хӯрад бохирад, 

Агар бар раҳи рамз маънӣ барад».

Яъне, хонандаи гиромӣ, ту «Шоҳнома»-ро дурӯғу афсона мадон, ҷунки маънии аслии «Шоҳнома» тариқи рамз баён гардидааст ва шахси бохирад бо кушодани гуфтаҳои рамзӣ, маънии аслии онро дарёфта метавонад.                                                                                                          

Нисбати вожаи “ғор” ва “ғара” Фирдавсии Тӯсӣ дар «Шоҳнома» тириқи рамз овардааст, ки “ғор” маънии “даруни кӯҳ” ва “ғара” маънии “кӯҳ”-ро дошта, баъдан вожаи “ғор” ба “гор” яъне кӯҳ ва “гор” бошад ба “город” яъне “шаҳр” табдил шудааст.

Акнун, нисбати гуфтаҳои боло, ба таърихи гузашта назар менамоем. Абурайҳони Берунӣ дар китоби «Осор-ул-боқия» нисбати таърихи гузаштаи инсоният меорад, ки «Кулли умматҳо ва миллатҳое, ки дар сарзаминҳои мухталифи сайёраи Замин парокандаанд, таърихи махсус доранд, ки мабдаи он аз замони шоҳони бузург ё паёмбарон мебошад», яъне оғози таърих аз замони шоҳон ва паёмбарон шурӯъ шудааст.

Бинобар ин, Фирдавсии Тӯсӣ дар “Шоҳнома”, таърихи инсониятро бо достони шоҳ Каюмарс, оғоз менамояд:

«Пажӯҳандаи номаи бостон,

Ки аз паҳлавонон занад достон.

Чунин гуфт, ки-«Оини тахту кулоҳ,

Каюмарс оварду ӯ буд шоҳ.

Каюмарс шуд бар ҷаҳон  кадхудой,

Нахустин ба  кӯҳ  андарун  сохт ҷой,

Сарӣ, тахту бахташ баромад зи кӯҳ,

Палангина пӯшид худ бо гурӯҳ». 

Акнун мисраъҳои дар боло овардашударо дар алоҳидагӣ тариқи рамз таҳлил менамоем:

1.«Пажӯҳандаи номаи бостон,

Ки аз паҳлавонон занад достон.

Чунин гуфт, ки-«Оини тахту кулоҳ,

Каюмарс оварду ӯ буд шоҳ».

Дар мисраъҳои шеърии Фирдавсии Тӯсӣ, омадааст, ки: «Пажӯҳиши пажӯҳандагони таърихи гузаштаи паҳлавонон муайян намудаанд, ки оини шоҳӣ ва тахту кулоҳро Каюмарс овардааст ва ҳангоми омадан ӯ шоҳ будааст. Минбаъд, оиди аз куҷо омадани шоҳ Каюмарс маълумот хоҳем дод.

2. “Каюмарс шуд бар ҷаҳон  кадхудой,

Нахустин ба  кӯҳ  андарун  сохт ҷой”,

Фирдавсии Тӯсӣ маълумот додааст, ки шоҳ Каюмарс омада, нахустин “ба кӯҳ андарун” яъне дар “ғор” ҷой гирифтааст, чунки дар забони тоҷикӣ даруни кӯҳро “ғор” меноманд.

 3. “Сарӣ, тахту бахташ баромад зи кӯҳ,

    Палангина пӯшид худ бо гурӯҳ».

Фирдавсии Тӯсӣ маълумот додааст, ки “Сарӣ” яъне сарварии Каюмарс нахустин аз кӯҳ оғоз шудааст ва вожаи “Сар” аз калимаи ориёии  русӣ “Царь” буда, маънии “Шоҳ”-ро дорад.

Аз ин таҳлили рамзӣ маълум мешавад, ки: “Мутобиқи пажӯҳиши муҳаққиқони таърихи гузаштаи тоҷикон, оини шоҳӣ ва тахту кулоҳро аз ҷои номаълуме, ба сайёраи Замин Шоҳ Каюмарс оварда, нахустин дар ғори кӯҳӣ ҷой гирифта, сарварӣ намудааст”.

Акнун ”минтақаи нахустини кӯҳии шоҳ Каюмарс”-ро муайян менамоем.   

1. Аз мисраи шеърии “Сарӣ, тахту бахташ баромад зи кӯҳ” вожаи “Сарӣ” ва аз мисраи шеърии “Нахустин ба  кӯҳ  андарун сохт ҷой” ибораи “ба кӯҳ андарун”-ро ба маънии “ғор” қабул намуда, вожаҳои “сарӣ” ва “ғор”–ро бо ҳам биёрем, “Сари ғор” яъне нахустин минтақаи омадаи шоҳ Каюмарс “Сари ғор” муайян мегардад, ки чунин минтақаи кӯҳӣ бо номи “Сари ғор” дар ноҳияи Ш.Шоҳини Тоҷикистон ҷойгир мебошад.

Аз ин бармеояд, ки достонҳои “Шоҳнома”-и Фирдавсии Тӯсӣ аз минтақаи географии сарзамини  Тоҷикистон  оғоз шудааст ва шоҳ Каюмарс нахустин ба минтақаи кунунии “Сари ғор”-и ноҳияи Ш. Шоҳини вилояти Хатлони Ҷумҳурии Тоҷикистон омада, сарварӣ намудааст.

Дар китоби “Авесто” низ минтақаи “Сари ғор” Ватани ориёиҳо яъне “Ориё Вайҷа” номида шудааст. Бинобар ин Ориётаборҳо, аз қабили тоҷикон, эрониҳо, дариҳо, русҳо, немисҳо, англисҳо, франсузҳо, италянсҳо, испанҳо… сараввал дар сарзамини кунунии Тоҷикистон ҳаёт ба сар мебурданд ва баъд рафта Ватанҳои ҳозираи худро ихтиёр намудаанд.

Вожаи “ғор” дар забони ориёии тоҷикӣ маънии “даруни кӯҳ”-ро ифода менамояд ва мутобиқи забони тоҷикӣ “сари ғор” маънии “аввали ғор”-ро ифода менамояд.

Дар забони ориёии русӣ бошад, вожаи ”ғор” ба “гор” яъне “кӯҳ” ва вожаи “сар” ба “царь” яъне “шоҳ” табдил шудаанд, бинобар ин, мо ибораи “сари ғор”–ро тариқи забони ориёии русӣ “царь гор” яъне “кӯҳи шоҳ” маънидод менамоем, чунки шоҳ Каюмарс нахустин ба кӯҳи “Сари ғор” омада буд.  

Акнун, ба таҳлили вожаи “ғара” мегузарем. Вожаи “ғара” дар калимаи “Данғара” ҷой дорад ва вожаи “Данғара” вожаи ориёӣ буда, аз ду ҷузъ иборат аст: “дан” ва “ғара”.

1. Дар исми “Данғара”, вожаи “ғара” шакли ивазшудаи вожаи ориёӣ-русии “гора” буда, маънии “кӯҳ”-ро ифода менамояд.

2. Дар исми “Данғара”, вожаи “дан”, шакли ивазшудаи “Дон” буда, дар забони ориёии испанӣ вожаи “дон” маънии “шоҳ”-ро ифода менамояд, яъне “Данғара” шакли ивазшудаи “Дон гора” буда, маънии “Кӯҳи шоҳ”, яъне “Ҷои шоҳ”ро ифода менамояд.

Дар Федератсия Россия бошад, дарёи “Дон яъне” яъне “Дарёи шоҳ”, ҷойгир аст.

Бинобар ин вожаҳои “Сари ғор”, “Данғара” низ ориёӣ буда, ҳар ду маънии “Кӯҳи шоҳ”-ро ифода менамоянд.

Аз сабабе, ки 6000 сол пеш, дар давраи омадани шоҳ Каюмарс, дар сайёраи Замин шаҳр, деҳа ва маҳаллаҳои истиқоматӣ вуҷуд надоштанд, бинобар ин шоҳони ориёӣ дар кӯҳҳо, боғҳо, даштҳо, дараҳо мезистанд ва номи онҳо дар исми кӯҳҳо, боғҳо, даштҳо, дараҳо ва дарёҳо то ҳол боқӣ мондаанд. Масалан, исми шоҳони ориёӣ дар минтақаи Зарафшон бо номи “Фон” дарё ва кӯҳи “Фон”.

“Фон” низ вожаи ориёӣ буда, дар забони ориёии немисӣ маънии “Шоҳ”-ро доро аст. Яъне қӯҳ ва дарёи “Фон” кӯҳи шоҳи ориёии немисӣ “Фон” мебошад.

Ё ин ки дар ноҳияи Ш.Шоҳин боғи “Тупи Шоҳ Кинг”  воқеъ аст ва дар забони англисӣ шоҳро “Кинг” мегӯянд. Бинобар ин боғи “Тупи Шоҳ Кинг” боғи шоҳи англис “Кинг” мебошад.

Инчунин, дар ноҳияи Ш.Шоҳин, дар деҳаи Дашти Ҷум, яъне Дашти Ҷамшед, Боғи “Қайсар” яъне боғи шоҳи Италия, ки Қайсари Рум мегӯянд, ҷой дорад.

Дар ноҳияи Ш.Шоҳин минтақа бо номи “Париж” воқеъ аст ва маънии “Париж” минтақаи “Париҳо” мебошад.

Дар ноҳияи Айнӣ дарё бо номи  “Сарвода” ҷойгир аст, ки “Сар вода” калимаи ориёӣ “Царь вода” буда, маънии “Оби шоҳ”-ро дорост, инчунин дарёи “Сар об” низ маънии “Царь об” яъне “Оби шоҳ” мебошад. “Сар чашма” низ ибораи ориёӣ “Царь чашма” буда, маънии “Чашмаи шоҳ”-ро дорост ва  садҳо кӯҳҳо, боғҳо, даштҳо, дараҳо, дарёҳо, чашмаҳо, мазорҳо бо номи шоҳони ориёӣ дар сарзамини Тоҷикистон, Осиё, Европа то ҳол вуҷуд доранд.

Бо ин мақола гуфтанием, ки дар гузаштаи дур мо қавми ориёӣ будем ва забони ориёии муошират доштем ва ҳоло дар забони муосири тоҷикӣ вожаҳои зиёди ориёӣ вуҷуд доранд, ки ҳангоми таҳлил ба ин вожаҳо аҳамият додан зарур аст.

Бинобар ин номҳои маҳаллаҳое, ки дар таркибашон калимаи “ғар” доранд, бояд бетаъғир нигоҳ дошта шаванд, чунки вожаҳои мазкур таърихӣ буда, нисбати аксари онҳо дар “Шоҳнома”-и Фирдавсии Тӯсӣ маълумот омадааст.

Умедҷон Нурматов,

сокини ш. Душанбе

Pressa.tj Бохабар аз гапи ҷаҳон бош!
Моро пайгири намоед Telegram, Facebook, Instagram, YouTube