Тақвими рӯз: Аз бузургдошти Абунасри Форобӣ то Рӯзи байналмилалии дугонаҳо

Шахсони зерин имрӯз зодрӯз доранд:

Азизхон МИРБОБОЕВ (1957), 65-солагии зодрӯзи олими соҳаи филология.

Худойназар ДАВЛАТОВ (1922), 100-солагии зодрӯзи пахтакор, Қаҳрамони Меҳнати Сотсиалистӣ.

Беҳрон МЕҲРОБОВ (1937-2014), 85-солагии зодрӯзи дирижёр, Ҳунарпешаи халқии Тоҷикистон.

Азиз НИЁЗМАМАДОВ (1937), 85-солагии дирижёр.

— Рӯзи гиромидошти хотираи файласуф, мусиқишинос Абунасри Форобӣ — мутафаккири тоҷику форс.

Форобӣ ва мактаби фалсафии ӯ. “Муаллими сонӣ”

Абунаср Муҳаммад ибни Муҳаммад ибни Тархони Форобӣ дар ҳудуди соли 257 ҳиҷрии қамарӣ (870 милодӣ) дар Фороби Хуросон (Қазоқистони кунунӣ) ба дунё омадааст. Дар ҷавонӣ барои таҳсил ба Бағдод рафт ва назди Матто ибни Юнус ба фаро гирифтани мантиқ ва фалсафа пардохт. Сипас ба Ҳаррони Сурия сафар кард ва ба шогирдии Юҳанно ибни Ҳилон даромад. Аз оғози кор, ҳуши саршор ва илмомӯзии вай сабаб шуд, ки ҳамаи мавзуҳоеро, ки тадрис мешуд, ба хубӣ фаро бигирад. Ба зудӣ номи ӯ ба унвони файласуф ва донишманд шуҳрат ёфт. Ва чун ба Бағдод бозгашт, гуруҳе аз шогирдон гирди ӯ ҷамъ омаданд, ки Яҳё ибни Адий, файласуфи масеҳӣ яке аз онон буд. Дар соли 330 ҳиҷрии қамарӣ (941 милодӣ) ба Димишқ рафт ва ба Сайфуддавлаи Ҳамадонӣ, ҳокими Ҳалаб пайваст ва дар зумраи уламои дарбори ӯ даромад.

Форобӣ аз рӯи маълумоти Ибни Халлиқон дар соли 950-951 дар Димишқ дар синни 80-солагӣ дунёро падруд гуфта ва дар қабристони «Бобу-с-сағир» дар даврони салтанати Сайфуддавла бо шукуҳу қадрдонӣ ба хок супорида шудааст.

Муаррихони исломӣ муътақиданд, ки Форобӣ фарде зуҳдпеша ва узлатгузин ва аҳли тааммул буд. Рӯйгардонии ӯ аз умури дунявӣ ба ҳадде буд, ки бо он ки Сайфуддавла барояш аз байтулмол ҳуқуқи бисёр таъйин карда буд, ба чаҳор дирҳам дар рӯз қаноат меварзид.

Форобӣ дар анвои улум беҳамто буд, чунонки дар бораи ҳар илме аз улуми замони хеш китоб навиштааст. Аз китобҳои вай маълум мешавад, ки дар улуми забон, риёзиёт, кимиё, ҳайъат, улуми низомӣ, мусиқӣ, табииёт, илоҳиёт, улуми маданӣ, фиқҳ, мантиқ ва фалсафа дорои маҳорати бисёр будааст.

Форобӣ тавонист як мактаби комили фалсафиеро бунёд намояд. Ибни Сино Форобиро устоди худ мешумурд ва Ибни Рушд ва дигар ҳукамои исломӣ барояш эҳтироми болое қоил буданд. Дар суннати фалсафаи исломӣ Форобиро баъд аз Арасту, ки мулаққаб ба «Муаллими Аввал» буд — «Муаллими Сонӣ» лақаб додаанд.

Фалсафаи Форобӣ омезае аст аз ҳикмати арастӯӣ ва навафлотунӣ, ки ранги исломӣ ба худ гирифтааст. Ӯ дар мантиқ ва табииёт арастӯӣ аст ва дар ахлоқ ва сиёсат афлотунӣ ва дар мобаъдуттабиа ба мактаби флутинӣ гароиш дорад.

Форобӣ аз касоне аст, ки орои мухталифи фалсафиро бо ҳам вифқ дода. Ӯ дар ин роҳ бар ҳамаи гузаштагони худ низ сибқат гирифт. Ӯ дар ин роҳ то он ҷо пеш рафт, ки гуфт: «Фалсафа яке бештар нест ва ҳақиқати фалсафӣ (ҳарчанд макотиби фалсафӣ мутаъаддид бошанд) мутаъаддид нест». Форобӣ ба ваҳдати фалсафа сахт муътақид буд ва барои исботи он бурҳон ва далелҳои бисёре зикр кард ва расоили мутаъаддид навишт, ки аз он ҷумла китоби «Алҷамъ байна раъйяил-ҳакимайн Афлотунил-илоҳӣ ва Арастутолис» ба дасти мо расидааст. Вай муътақид буд, ки агар ҳақиқати фалсафӣ воҳид аст, пас бояд битавон дар миёни афкори фалосифаи бузург ба вижа Афлотун ва Арасту тавофуқе падид овард. Асосан вақте ғоят ва ҳадафи ин ду ҳакими бузург баҳс дар бораи ҳақиқати якто будааст, чӣ гуна мумкин аст дар оро ва афкор бо ҳам ихтилоф дошта бошанд? Форобӣ миёни ин ду файласуфи юнонӣ порае ихтилофот ёфта буд, аммо муътақид буд, ки ин ихтилофот ихтилофоти сатҳӣ аст ва дар мавриди масоили асосӣ нест. Махсусан он ки онҳо падидоварандаи фалсафа буда ва ҳамаи ҳукамои баъдӣ каму беш ба ин ду такя доранд.

Асарҳои Форобӣ:

«Мо янбағӣ ан таълама қаблал-фалсафа» (Он чӣ шоиста аст қабл аз фалсафа фаро бигирӣ). Дар ин китоб Форобӣ мантиқ, ҳандаса, ахлоқи некӯ ва канорагирӣ аз шаҳавотро пешниёзи пардохтан ба фалсафа зикр мекунад ва дар бораи ҳар як матолибе баён менамояд.

«Ассиёсатул-мадания» (Кишвардорӣ). Ин китоб дар бораи иқтисоди сиёсӣ аст.

«Алҷамъ байна раъйяил-ҳакимайн Афлотунил-илоҳӣ ва Арастутолис» (Ҷамъ байни орои ду ҳакими бузург Афлотуни илоҳӣ ва Арасту). Форобӣ дар ин китоб мекӯшад байни назариёти Афлотун ва Арасту ҳамоҳангӣ барқарор созад.

«Рисолатун фи моҳиятил-ақл» (Рисолае дар бораи моҳият ва чистии ақл). Дар ин рисола ақсоми ақлро таъриф ва маротиби онҳоро баён мекунад.

«Таҳсилус-саъода» (Роҳи ба даст овардани саодат). Дар ахлоқ ва фалсафаи назарӣ.

«Аҷвиба ъан масоила фалсафия» (Посухҳое ба масоили фалсафӣ). Посухҳое аст ба бархе пурсишҳо ва масоили фалсафӣ.

«Рисолатун фи исботил-муфориқот» (Рисолае дар исботи вуҷуди мавҷудоти ғайри моддӣ). Дар ин рисола Форобӣ дар бораи мавҷудоти ғайри моддӣ баҳс мекунад.

«Ағрозу Арастутолис фи китоби мобаъдуттабиа» (Мақосиди Арасту дар китоби Метафизик). Ин китоб яке аз муҳимтарин китобҳои Форобӣ аст, ки мавриди истифодаи Ибни Сино ҳам қарор гирифт.

«Рисолатун фис-сиёса» (Рисолае дар сиёсат). Форобӣ дар ин рисола бораи сиёсат суҳбат мекунад.

«Фусулул-ҳикам» (Ҷудокунандаҳои ҳикмат). Ин китоб дар мавриди ҳикмати илоҳӣ ва шомили 74 баҳс дар ин замина ва мабоҳиси нафс мебошад.

Аз таърихи Тоҷикистон:

Соли 2001 — дар Душанбе мулоқоти сеҷонибаи президентҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон, Русия Владимир Путин ва Ҷумҳурии Исломии Афғонистон Бурҳониддин Раббонӣ баргузор гардид.

Соли 2011 дар Бозори марказии шаҳри Хоруғ сӯхтор ба амал омада буд.

Аз таърихи ҷаҳон:

— Ҳамасола 22-юми октябр аз соли 1998 инҷониб дар ҷаҳон Рӯзи байналмилалии дугонаҳо таҷлил мешавад.

— Имрӯз Рӯзи байналмилалии одамони забонашон лакнатдор мебошад. Мутобиқи Таснифи байналмилалии бемориҳо, лаклакӣ як бемории нутқ аст, ки бо такрор ё дароз шудани овозҳо, ҳиҷоҳо ва калимаҳо, инчунин зуд-зуд таваққуф кардан ё ноустувории сухан, вайрон кардани ҷараёни ритмикии он тавсиф мешавад. Муносибати нодурусти ҷомеа ба афроди лакнатдор метавонад ба ҳолати эмотсионалӣ ва аз ин рӯ, ба ҳаёти инсон таъсири ҷиддӣ расонад, ки аксар вақт ба стресс, изтироби иҷтимоӣ ва худбинӣ оварда мерасонад. Кӯдаконе, ки чунин нуқсон доранд, аксар вақт ҳадафи таҳқир қарор мегиранд. Аммо барои бисёре аз мардум чунин нуқсони нутқ, ба монанди лаклакӣ, монеи маъруф шудан ва дарк кардани худ дар он ҷойҳое набуд, ки қобилияти суханронии зебо лозим аст.

— 60 сол мукаддам, баъд аз он ки Иттифоқи Советӣ дар Куба қисмҳои ҳарбӣ ва яроқу аслиҳа, аз он ҷумла ракетаҳои ядроиро ҷойгир кард, буҳрони баҳри Қариб оғоз ёфт. Ҳукумати Куба бо ҳукумати СССР дар бораи дар ҷазира ҷойгир кардани яроқи стратегӣ — ракетаҳои советии миёнапарвоз шартнома баст.

22-юми октябри соли 1962 ҳукумати ИМА дар бораи кашфи ракетаҳо дар Куба хабар дод. Дар худи ҳамон рӯз президенти ИМА Ҷон Кеннеди дар бораи муқаррар намудани муҳосираи баҳрӣ дар атрофи Куба хабар дод.

Дар Флорида қариб 250 ҳазор нафар қӯшунҳои Америка, ки аз аскарони баҳрӣ, десантӣ, ҳавоӣ, танкӣ ва дигар дивизияҳо, корпусҳо ва подразделенияҳо иборат буданд, чамъ карда шуданд.

Ҳукумати СССР дар ҷавоб изҳор намуд, ки «зарбаи пурзӯртарини ҷавобӣ» мезанад. Дар СССР тамоми Қувваҳои Мусаллаҳ ба ҳолати тайёрии баланд омода карда шуда буданд.

Дар натиҷаи созиш қарор дода шуд, ки ракетаҳои Р-12 аз Куба бароварда шаванд. Аз 5 то 9-уми ноябр ракетаҳо аз Куба бароварда шуданд. 20-уми ноябр СССР дар бораи аз Куба баровардани ҳавопаймоҳои бомбаандози советӣ розӣ шуд. Рӯзи дигар ИМА муҳосираи баҳрии Кубаро бекор кард. 12-уми декабри соли 1962 тарафи советӣ баровардани ҳайат, яроқу аслиҳаи ракетӣ ва техникаро ба охир расонд.

Дар моҳи январи соли 1963 Ташкилоти Давлатҳои Муттаҳида аз СССР ва ИМА хостори барҳам додани буҳрони баҳри Қариб шуд.

— 84 сол пеш, 22-юми октябри соли 1938 ихтироъкор Честер Карлсон аввалин нусхаи нусхабардориро дар таърих сохт. Аввалин нусхабардорӣ дар табақи руҳӣ, ки бо қабати сулфур пӯшида шудааст, сохта шудааст. Эҷоди заряди статикӣ дар болои он ва радиатсияи табақ тавассути шиша бо навиштаҷоти ба он гузошташуда навиштаҷотро ба қабати сулфур интиқол додааст.

Дар соли 1947 як ширкати каммаълуми Haloid аз шаҳри Рочестер ба таҳияи дастгоҳҳои нусхабардорӣ дар асоси ихтирои Карлсон шурӯъ кард. Пас аз ду сол аввалин модели мошини нусхабардорӣ ба фурӯш баромад. Технологияи нусхабардориро «ксерография» — аз калимаҳои юнонии «xeros» («хушк») ва «count» (менависам) меномиданд. Аз «ксерография» номи нави ширкат «Haloid» (Haloid) пайдо шуд — аз соли 1955, пас аз муттаҳид шудан бо ширкати бритониёии «Rank Organization» (Rank Organization) бо номи «Rank Xerox» (Rank Xerox) маъруф шуд ва пас танҳо «Xerox» (Xerox).

Муваффақияти ҳақиқӣ дар соли 1959 бо нашри модели 914 ба даст омад, ки зуд маъруфият пайдо кард ва Xerox садҳо миллион доллар ба даст овард.

Pressa.tj Бохабар аз гапи ҷаҳон бош!
Моро пайгири намоед Telegram, Facebook, Instagram, YouTube