پژوهش های جدیدی در باره رودکی

نویسنده :  شاه منصور شاه میرزا — ادب پژوه تاجیک و کارشناس میز تاجیکستان در موسسه فرهنگی اکو

از زمانی که در سال 1385 کار را در موسسه فرهنگی اکو در تهران به عنوان کارشناس میز تاجیکستان شروع نمودم بنا را بر این نهادم تا در ترویج فرهنگ و ادب آسیای میانه، از جمله تاجیکستان در کشور همزبانم، ایران نقش کوچکی انجام دهم و در این مدت با هدایت و حمایت مسئولان محترم موسسه چند کتاب راجع به استاد شاعران، ابوعبدا… رودکی تهیه و تدوین و برگردان نمودیم از جمله «دیوان» آدم الشعرا (با تصحیح و حواشی قادر رستم، محقق تاجیک که در آلماتی منتشر شده بود) را با خط فارسی برگردان و چاپ نمودیم، همچنین تحت نظر دکتر امیر اسماعیل آذر، دانشمند گرانمایه کتاب «نسیمی از بخارا» را با زبان های فارسی، انگلیسی و روسی و خط سرلیک تاجیکی ترجمه و برگردان نمودیم که خوشبختانه با استقبال صمیمی اهالی ادب مواجه گردید. با توجه به آشنایی که با فعالیت های پژوهشی در زمینه رودکی شناسی در ایران داشتم و از تحقیقات دانشمندان برجسته و  استادان بنامی همچون بدیع الزمان فروزانفر، جلال الدین همایی، سعید نفیسی، عبدالحسین زرین کوب، جعفر شعار، محمد دبیر سیاقی، جهانگیر منصور، عسکر حقوقی، اسماعیل شاهرودی، علی اشرف صادقی، نصرا… امامی، خلیل خطیب رهبر، مسعود قاسمی و … آگاه شدم، تصمیم گرفتم خوانندگان فارسی زبان را با فعالیت های محققان تاجیک پیرامون احوال و آثار استاد شاعران آشنا نمایم. در این زمینه بیش از یک صد مقاله تهیه و گرد آوری نمودم که تاریخ تالیف آنها از 70 سال بیشتر است و به سال 1940 میلادی برمی گردد که آن زمان حروف رسمی تاجیکستان لاتین بود و هنوز به خط سرلیک تبدیل نشده بود. جا دارد اینجا از همکاری و مساعدت های بی غرضانه دوست دانشمندم قادر رستم، رودکی شناس ورزیده تشکر نمایم که از کتاب و مجله و جنگ های قدیمی این مطالب را برایم فراهم آورد.
لذا به نظرم نمود این مطالب را به خط فارسی برگردان نمایم و در خدمت علاقه‌مندان ادب و فرهنگ قرار بدهم. زیرا اکثر این مطالب حرف تازه‌ای داشتند و حدس می‌زدم مطالعه آنها برای پژوهشگران فارسی‌زبان دور از منفعت نیست، چنانچه ماجرای نبش قبر سلطان شاعران برای همه ادب دوستان واضح و روشن نیست و این کار در حقیقت با تلاش های خالصانه استاد صدرالدّین عینی، بنیان‌گذار ادبیات نوین تاجیک در سال 1940 صورت گرفت که استاد عینی با توجّه به جایگاه و مقام بالا و ولایی که داشت تیم عظیمی را از مسکو و دوشنبه برای این کار سازمان داد و خود ایشان در صدر این تیم به روستای پنج رود شهرستان پنجکنت تاجیکستان، زادگاه استاد رودکی رفتند و مشخّص نمودند قبر پدر شعر فارسی در پنج‌رود است و یا اشعار پراکنده و ابیاتی که از استاد رودکی در «دانشنامه قدرخان» آمده از نظر اکثر پژوهشگران پنهان بود زیرا این نسخه از دانشنامه نادر و نفیس در کتابخانه آکادمی علوم جمهوری آذربایجان در شهر باکو محفوظ بود و در سال 1958 میلادی زمانی که قرار بود بزرگداشت 1100 سالگی استاد رودکی در تاجیکستان تجلیل گردد، دو تن از دانشمندان سرشناس تاجیکستان، رحیم هاشم و پروفسور شریف جان حسین‌زاده به این شهر آمدند و بر اثر تحقیق و کندوکاو از این کتاب چندین بیت تازه از رودکی به دست آوردند. همچنین پیرامون اوزان شعر استاد رودکی، تاریخ زندگی او، هم‌عصران، آرایه‌‌های ادبی، صور خیال، رودکی و شعرای عرب و غرب، تأثیر رودکی از شعرای گذشته و تأثیر اشعار و اندیشه‌های نخستین گوینده شعر فارسی به شعرای بعدی مطالب خواندنی و مفید به دست آمد و 36 تا از این مقالات را در این کتاب جا دادیم که هم اینک با همت مؤسسه فرهنگی اکو در 534 صفحه رقع وزیری در اختیار علاقه  مندان ادب قرار گرفت.
در کتاب مذکور پروفسور افتخار حسین عارف، رئیس محترم مؤسسه و نعمت‌ا… امامزاده، سفیر تام الاختیارجمهوری تاجیکستان در تهران پیشگفتار نوشته‌اند و اینجانب نیز یادداشتی در آن درج کردم و به برخی ویژگی های کتاب حاضر اشاره‌ نمودم. از جمله در برگردان مطالب سعی شد تااندازه‌ای سبک نگارش مؤلفان محترم که به زبان فارسی تاجیکی است، حفظ شود و در موارد ضروری لازم دانستیم برخی واژگان و کلمات را در پاورقی با نشانۀ (ش. ش.) شرح و توضیح دهیم که امید است کمکی به بهبود کار و درک بهتر مطالب کرده باشد.
برخی نگارندگان مقالات، منابع و مآخذ مورد استنادشان را در مواردی صحیح و کامل نیاورده و مکان و سال چاپ مآخذ یا مقاله های مورد استنادشان را ذکر نکرده اند. تلاش نمودیم اقتباس و نوشتۀ آنها را با منابع اصلی در دسترس مقایسه نموده و جهت بهره گیری بهتر پژوهشگران و محققان صورت صحیح و کامل متن یا اشعار را بیاوریم.
برای آشنایی بیشتر خوانندگان با زندگی و فعالیت علمی نگارندگان مقالات، لازم دانستیم زندگی نامۀ کوتاهی از آنان را در همین بخش بیاوریم و مقالات بر مبنای تاریخ سال تولد نگارندگان تنظیم شده است.
در اینجا جا دارد از زحمات خالصانۀ سرکار خانم زهرا اصلانی، ادب پژوه و محقق پرتلاش ایرانی   سپاس و تشکر نمایم که بار ویرایش این کتاب را بر دوش داشتند.  عنوان مطالب و نویسندگان مقالات بدین طریق می باشد:
صدرالدین عینی، «قبر استاد رودکی و روستای رودک»، بهرام سیروس، «وزن آثار باقیماندۀ رودکی»، شریف جان حسین زاده، رحیم هاشم، «دانشنامۀ قدرخان و اهمیت آن در آموختن آثار رودکی و میراث ادبی ما»، عبدالغنی میرزایف، «رودکی و روند زندگی او»، خالق میرزازاده، «رودکی و تکامل رباعی»، احرار مختاراف، «رودکی و وزیر جیهانی»، رسول هادی زاده، » دربارۀ آرایه های شعر رودکی»، سعدان شاه عمران اف، «چند ملاحظه از روی یک دلیل»، » محمدوفا بقایف، «رودکی و قطعه سرایی»، عثمان کریم اف، «رودکی و بازسازی مثنوی سندبادنامۀ او» ،جمعه بای عزیزقل اف، «مناسبت سندبادنامۀ ظهیری با ابیات رودکی»، اعلاخان افصح زاد، «مباحث پیرامون رودکی در قرن 15″، سبحان امیر «بیت پرنیان و یا مرام نامۀ رودکی»، یوسف نورعلی اف، «طب و طبیبان زمان رودکی»، سلطان واحداف، «رودکی و معاصران او از نگاه محمد عوفی»، خدایی شریف اف، «شعر رودکی و قالب بیت ادبیات کلاسیک»، امریزدان علی مردان اف،»  آیا استاد رودکی را «حکیم» خواندن رواست؟»، یوسف اکبرزاده،»اصطلاحات اشعار استاد رودکی»، رحـیم‌ مسلمانیان، «اساس یک تصویر شاعرانه»، مقصود حاجی مت اف،»حکیم ابوعبدا… رودکی و طب»، عبدالنبی ستارزاده،»قصیدۀ «شکایت از پیری» رودکی و شعر قصیدۀ حالیه در سدۀ دهم»، تاج الدین مردانی، «پیرامون چند معنی مشترک در آثار ابن المقفع و رودکی» ، نعیمه قهاراوا،» اشعار استاد رودکی به زبان عربی»، نورالدین شهاب الدین اف،»دو بیت نو از آثار رودکی»، منیره شهیدی «رودکی و پترارک»، پروانه جمشید، «رودکی در ممالک غرب»، میرزا ملااحمد،»بزرگداشت انسان در اشعار رودکی»، علی محمدی خراسانی،»نظری تازه در تصحیح اشعار استاد رودکی»، عبدالمنان نصرالدین،»نگاهی به تصحیح و نشر اشعار رودکی»،قادر رستم، «شعر صحیح رودکی»، مظفر محمدی،»نقش استاد صدرالدین عینی در شناخت رودکی»، فیض‌ا… بابایف،»سه پیراهن یوسف»، معروف عیسی مت اف،»  استاد رودکی و بلعمیان»،تاجی بای کلدی یار‌اف،»لایق و رودکی»،حلیم جان زائراف،»  بحثی پیرامون چند بیت رودکی»، سیف ا… ملاجان،»رودکی در تاریخ بیهقی»، فخر‌الدین نصرالدین،» تجلی آیات قرآن در اشعار سلطان شاعران».
ولی جا دارد به یک نکته اشاره نماییم که به نظر اینجانب کامل ترین و پر ارزش ترین تحقیق را در زمینه معرفی احوال و اشعار استاد رودکی شادروان سعید نفیسی در کتاب «محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی» انجام داده است که هیچ   کتابی در این راستا با این پژوهش ماندگار استاد رودکی برابری نمی کند. بی دلیل نیست که حکومت تاجیکستان در سال 2008 خدمات ارزنده این دانشمند شهیر را در زمینه رودکی پژوهی با عالی ترین جایزه ادبی این کشور، «جایزه ابوعبدا… رودکی» قدردانی نمود.
نام کتاب را از یک بیت استاد رودکی برگرفتیم که می‌گوید:
کز شاعران نوند منم و نوگواره،
یک بیت پرنیان کنم از سنگ خاره
معلوم است که استاد رودکی از میان شعرای فارسی گوی با بیشترین عنوان و تخلّص و احترام یاد می‌شود، از جمله سلطان شاعران، آدم‌الشّعرا، تیره چشم روشن بین و بیشترین مدح و ثنا را در ستایش ایشان گفته‌اند، چنانچه:
ز شاعر زنده می ماند به گیتی نام شاهان را
فروغ از رودکی دارد چراغ دوده سامان را
***
رودکی را در عرب و  عجم نظیر نیست.
ابوالفضل بلعمی
***
رودکی رفت و ماند حکمت اوی،
گل بریزد، نریزد از وی بوی.
آن کس که شعر داند، داند که در جهان
صاحبقران شاعری استاد رودکیست.
***
رشیدی سمرقندی درباره رودکی گفته:
گر سری یابد به عالم کس به نیکو شاعری
رودکی را بر سر آن شاعران زیبد سری
شعر او را برشمردم سیزده ره صد هزار
هم فزون آید اگر چونان که باید بشمری
امید ‌داریم این مجموعه برگ سبزی باشد در رودکی پژوهی و رودکی شناسی و اگر در کتاب سهوی و اشتباهی رفته که از احتمال دور نیست، لطفاً با ما در میان بگذارید تا در چاپ های بعدی این مجموعه تصحیح شوند.