Даргузашти Михоэл Занд — муҳаққиқи адабиёти тоҷик

Даргузашти Михоэл Занд, муҳаққиқи адабиёти тоҷик

Михоэл Занд, адабиётшинос ва шарқшиноси машҳури яҳудитабори шӯравӣ дар сини 91- солагӣ аз дунё гузашт. Адабиётшинос аз солҳои 60-ум ба ин ҷониб дар Исроил ба сар мебурд ва ба таҳқиқу пажӯҳиши эҷодиёти шоирони яҳудӣ, ки бо забони форсӣ асар эҷод мекунанд, машғул буд. Михоэл Занд нафарест, ки солҳои тӯлонии умрашро ба пажӯҳиши адабиёти форс-тоҷик сарф карда, бо китоби «Шаш қарни пуршараф»-аш маъруф шудааст.  Дар ин очерки Одили Нозир, ки бахшида ба 90 солагии ин олими забардаст навишта шуда буд роҳи тайкардаи ин шарқшиноси маъруф  хеле хуб тасвир шудааст.

ВАССОФИ ШАШ ҚАРНИ ПУРШАРАФ

Солҳои 30-юми асри гузашта дар миёни наврасони шӯрапушти Маскав номи «Мишка из Малий Броний» хело маъруфу машҳур буд. Ин ном ҳатто дар шӯъбаи милитсияи шаҳрӣ чун яке аз наврасони бесар ба қайд гирифта шуда буд. Мишка, ки номи аслиаш Михоэл аст, писари Исаак (Исҳоқ) –и яҳудӣ, корманди Коминтерн (Ташкилоти байналмиллалие, ки комунистони тамоми ҷаҳонро ба ҳам муттаҳид мекард) буд. Оилаи онҳо аз Полша ба Иттиҳоди Шӯравӣ омада аз соли 1930 дар Маскав мустақар шуданд ва номи Мишкаи «шумшуқ» даррав дар атрофу акноф паҳн гардид. Он замон ҳатто дар гӯшаи хаёли касе набуд, ки ҳамин Мишка рузе яке аз шарқшиносони машҳури Шӯравӣ мешаваду даъвӣ пеш меорад: «дар тамоми Тоҷикистон якуним шарқшинос ҳаст…» ва Лоҳутии машҳур ба ӯ «ман ҷуръат намекунам» гуфта муроҷиат мекунаду аллома Бобоҷон Ғафуров аз рафтани ӯ афсӯс мехурад…

Сухан аз Михоэл Исаакович Занд, адабиётшинос ва шарқшиноси намоёни шӯравӣ, муаллифи асарҳои машҳури «Соҳибқирони шоирӣ устод Рӯдакӣ» ва «Шаш қарни пуршараф» аст, ки соли равон 90 сола шуд ва ҳанӯз ҳам чун ғаввос дар уқёнуси бекарони сухани форсӣ пайти дури дариро меҷӯяд…

Михоэл Занд соли 1927 дар шаҳри Каменетс – Подолскийи Ҷумҳурии Украина таваллуд шудааст. Чӣ тавре дар боло ишора шуд, падари ӯ аз яҳудиёни Полша мебошад, ки ба Шӯравӣ омад ва яке аз кормандони намоёни ҳизбиву давлатӣ шуд. Аммо ӯ аз гирудорҳои шахспаратӣ эмин намонд ва соли 1937 ботлоқи «террори бузург»-и сталинӣ ӯро низ фурӯ бурд.  Михоэл бошад, соли 1950 Донишгоҳи давлатии Маскавро дар риштаи филологияи Эрон хатм карда соли 1951 ба Тоҷикистон меояд. Мавриди зикр аст, ки дар баробари Занд ҳамон сол чанд нафар шарқшиносони дигар амсоли Лившист, Аранский, Эдилман, Демидчик ва ғайра ба Тоҷикистон омаданд, ки ҳар яке дар оянда аз муҳаққиқону олимони забардаст шуда, дар рушди илми тоҷик ва тоҷикшиносии Шӯравӣ саҳми босазо гузоштанд.

Михоэл Занд то соли 1958 дар  Институти забон ва адабиёти ба номи Абўабдуллоҳ Рӯдакӣ ва Университети давлатии Тоҷикистон ба номи В.И. Ленин (холо Донишгоҳи миллии Тоҷикистон) ба кор мепардозад. Баробари ба Тоҷикистон омадан диққати М.Зандро адабиёти классикии форсу тоҷик ба худ ҷалб мекунад. Бинобар ин ӯ ҷиддӣ ба омӯхтани адабиёт ва муҳити адабии замони Сомониён ва пеш аз он машғул мешавад ва дар ин замина корҳои арзишмандеро ба сомон мерасонад. Аз ҷумла соли 1952 дар нашрияи «Ӯзбекистони сурх» (8 июни соли 1952) мақолаи муфассали ӯ таҳти унвони «Абӯалӣ ибни Сино» ба нашр мерасад ва аз омадани як адабиётшиноси нуктасанҷ дар илми тоҷик ва шӯравӣ дарак медиҳад. Соли 1953 бошад дар даҳ саҳифаи маҷаллаи мӯътабари «Шарқи Сурх» (№6, 1953) мақолаи ғаррои ин муҳаққиқ  «Оид ба масъалаи тенденсияҳои халқӣ дар адабиёти тоҷик дар асрҳои VII – IX» аз чоп баромад, ки аввалин таҳқиқот дар мавзӯъи мазкур ба ҳисоб меравад.

Солҳои дар Тоҷикистон кору фаъолият кардани М.Занд ба таҷлили 1100 солагии Абӯабдуллоҳ Рӯдакӣ рост омад. Бинобар ин тӯли солҳои 1956 – 1958 як силсила мақолаҳои пурбори ин олим дар Душанбеву Маскав аз чоп баромаданд, ки паҳлӯҳои зиёди норӯшани ҳаёт ва эҷодиёти Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ ва муҳити адабу фарҳанги замони Одамушшуаро инъикос мекунанд.  Соли 1956 мақолаи “Ҷиҳатҳои зиддихилофатӣ ва иҷтимоӣ дар назми Рӯдакӣ ва ҳамасрони ӯ”  (”Шарқи Сурх”, №12, 1956, саҳ 76) –и М. Занд аз чоп баромад, ки дар он  омилҳои асосии рушди адабиёт дар аҳди Сомониён ва тамоюлҳои халқии он ва рўҳияи миллӣ пайдо кардани адабиёти форсӣ таҳқиқу таҳлил ёфтааст. Ба ақидаи адабиётшинос Шамсиддини Муҳаммадӣ “Муаллифи мақола аввалин маротиба аз мавзӯи ватанпарварӣ, истиқлоли давлатӣ ва мубориза ба зидди хилофат дар адабиёти мо сухан ба миён оварда, адабиёти замони Сомониён ва баъд аз он махсусан дар эҷодиёти Аммораи Марвазӣ, Кисоӣ, Манучеҳрии Дамғониро саршор аз ифтихору иқтидори давлати миллии Сомониён бо маданияти миллӣ ва анъанаҳои бостонии эрониён медонад.”

Ҷиҳати дигари арзишмандии ин мақола дар он аст, ки дар он муаллиф бори аввал дар мавриди фаъолияти тарҷумонии як гурўҳ адибону шоирон, ки осори адабиро аз форсии тоҷикӣ ба забони арабӣ мегардониданд ва тавассути он аз ҳунару фарҳанги мардумони бумӣ ба мардумони омадаи араб маълумот медоданд иттилоъ медиҳад ва аз тарҷумаҳои арабиву юнонӣ дар қарнҳои X-XI махсусан фаъолияти тарҷумонии шоироне, ки дар тазкираҳои “Ятимат-уд-даҳр” (соли таълифаш 1000) ва “Лубоб-ул-албоб”  (соли таълифаш 1220) омадаанд, чун Абдулҳасан Аҳмад ибни Муаммил, Абдулқосими Шаҷарӣ, Абдулҳасани Бадеӣ, ки осори Рӯдакӣ ва Амир Оғочии Бухороиро ба забони арабӣ гардонидаанд ёдоварӣ мекунад.

Ҳамин шеваи таҳқиқот ба таври густарда дар мақолаи дигари муаллиф “Ҳунари тарҷума дар адабиёти асри X-и  тоҷик” идома меёбад, ки дар маҷмӯаи мақолаҳои ҷашнии “Рӯдакӣ ва замони ӯ” (Душанбе, 1958, саҳ. 152 — 167) низ чоп шудааст. Муаллиф дар мақолаи фавқуззикр тарҷумаи осори бадеӣ аз форсӣ ба арабӣ ва аз арабӣ ба форсиро дар асоси маводи “Ятимат-уд-даҳр”- и Саолабӣ, “Лубоб-ул-албоб”-и  Авфӣ, “Иршод-ул-ариб”-и Ёқут, “Тарҷумон-ул-балоға”- и Родуёнӣ оид ба фаъолиятҳои тарҷумонии Бадеъузамони Ҳамадонӣ, Абулфатҳи Бустӣ, Абулҳасан Аҳмад ибни Муаммил, Абулқосими Шаҷарӣ, Ҳасан Бадеҳӣ, Абўалӣ Муҳаммад ибни Аҳмади Яздигурдӣ ва дигарон маълумот дода, аз тарафи онҳо муаррифӣ гардидани ашъори шоирони машҳури асри X Мантиқии Розӣ, Абўшакури Балхӣ ва Рӯдакиро таҳлилу баррасӣ намудааст.

“Мавзӯи хирад ва дониш дар эҷодиёти Рӯдакӣ ва ҳамасрони ӯ” мақолаи дигари М. Занд мебошад, ки соли 1956 нашр шудааст ва дар мавриди ситоиши донишу хирад дар осори шоирони асри IX- X аз ҷумла дар осори Абўшакури Балхӣ, Шаҳиди Балхӣ ва Рӯдакиро мавриди барассӣ қарор дода, ба хулосае омадааст, ки “Дониш андар дил чароғи равшан аст, В – аз ҳама бад бар тани ту ҷавшан аст” – гуфтани Рӯдакӣ таъкиди аҳамияти умумиҷаҳонии илму дониш ба хотири тараққии ҳамаи халқҳо мебошад.

М. Занд ҷусторҳо ва таҳқиқоти худро доир ба шинохти Рӯдакӣ идома дода соли 1957 рисолаеро таҳти унвони  “Соҳибқирони шоирӣ  устод Рӯдакӣ” таълиф намуд, ки  тариқи ҷамъияти “Дониш”– и Тоҷикистон ба чоп расид. Соли 1958 бошад, маҷаллаи бонуфузи “Вопросы литературы” (1958, № 10) мақолаи хеле муфассали М. Зандро оид ба ҳаёт ва фаъолияти эҷодии Рӯдакӣ ва осори бозмондаи ӯ ба нашр расонид ва ба ин васила хонандагони тамоми Иттифоқи Советӣ дар бораи Рӯдакӣ маълумоти муфассалу мушаххас гиританд.

Таҳқиқоти арзишманди М.Занд доир ба Рӯдакӣ ва адабиёти замони ӯ як силсилаи ба ҳам пайвандро мемонад ва бо мақолаи “Ҷиҳатҳои фалсафӣ дар назми асри X-и тоҷик”, ки дар маҷаллаи “Шарқи Сурх” ба табъ расидааст ба анҷом мерасад. Аммо бо вуҷуди ин ҳама асарҳои ҷолиб Михоэл Занд ба ҷашни 1100 солагии Рӯдакӣ даъват намешавад ва номаш аз рӯйхати баромадкунандагон ҳазф мегардад.

Адабиётшиноси номӣ Ҷумъабой Азизқулов, ки солҳои таҳсил дар аспирантура бо Михоэл Занд риштаи дӯстӣ доштанд, сабаби ширкат накардани ӯро дар ҷашни Рӯдакӣ чунин шарҳ доданд:

“Соли 1963 ману  Юсуфҷон Салимов барои таҳсил дар аспирантура ба Маскав рафтем ва бо Михоэл Занд улфат шудем. Ӯ ҳам бо иштиёқ бо мо сӯҳбатҳои ҷолиб мекард ва ба мо кӯмак менамуд. Як рӯз сухан аз Рӯдакӣ рафту ман суол кардам:

-Михоэл Исаакович, шумо доир ба Рӯдакӣ мақолаҳои зиёде навиштед, “Соҳибқрони шоирӣ устод Рӯдакӣ”-и шумо тӯҳфаи арзишмандтарин ба ҷашни Рӯдакӣ буд, пас чаро дар таҷлили 1100 солагии устод ширкат накардед?

Ба фикрам ин суоли беҷои ман ба захми дерини ӯ намак пошид. Ман инро аз дигар шудани ваҷоҳаташ фаҳмидам. Ӯ баъди каме сукут бадард гуфт:

-Ин ба иродаи ман сурат нагирифтааст, балки касоне маро дар назди президенти вақти Академияи илмҳои Тоҷикистон Султон Умаров бад карданд.

Ман кунҷкобӣ карда тавзеҳ пурсидам. Ӯ шарҳ дод, ки ибтидои соли 1958 директори Институти забон ва адабиёт Муллоҷон Фозилов маро ба утоқаш даъват карда гуфт: “Миша, медонӣ президенти мо дар маҷлиси ҷашни Рӯдакӣ баромад карданист.  Бинобар ин матни нутқи ӯро ту омода кун.”  Ман ин пешниҳодро рад карда, гуфтам ки “президент агар баромад карданӣ бошад, худаш матни маърӯзаашро нависад.” Муллоҷон Фозилов ин амали маро “саркашӣ” пиндошта, дар дил кина гирифтааст. Бинобар ин номи маро аз рӯйхати ширкаткунандагон хат мезанад.”

Ҷумъабой Азизқулов мегӯянд, ки ин гуна густохӣ (барои саркашӣ кардан аз ҳар гуна фармонҳо) аслан ба табиату ҷибиллати  М.Занд хос будааст.  “Вай донишманди хело маъруф буд. Солҳои шиносоии мо ӯ ҳатто унвони илмӣ надошт, аммо тамоми шарқшиносон, ҳатто номзадҳо ва докторони илм аз ӯ як навъ меҳаросиданд ва дар наздаш андеша карда гап мезаданд. Дар баробари ин ӯ ҳам назарбаланд буд ва ҳатто Иосиф Брагинскийро дар баъзе мавридҳо эътироф намекард ва аз амрҳои ӯ, ки мудири шӯъба буд, сарпечӣ менамуд. Бинобар ин И.Брагинский низ М. Зандро он қадар дӯст намедошт. Баъдтар, вақте ки М.Занд аз Шӯравӣ рафта буд, дар як сӯҳбат ман аз Брагинский дар бораи ӯ пурсидам. Брагинский баъде каме андеша гуфтанд: “Вай як кӯрнамак аст. Баъди рафтанаш аз Шӯравӣ дар як навиштааш дар мадҳу санои Г. Меер (сарвазири вақти Исроил), ки замоне сафири ин кишвар дар Шӯравӣ буд, пардохта гуфтааст, ки ҳар гоҳ туқ-туқи пошнаи кафши ӯ дар кӯчаҳои Маскав садо медод, дар дили мо фараҳ ҷо шуда, ба қалбамон нерӯ мебахшид, ки мо танҳо ва бепаноҳ нестем. Иосиф Самуилович бо алам гуфтанд, ки вақте китоби “Шаш қарни пуршараф”-и Занд нашр шуд, ҳатто “ба муаллимам” нагуфта, беэътиноёна “И.Брагинскому” (ба Брагинский) навишта, китобро ба ман ҳадя кард. Модоме, ки ман солҳои дароз устод ва роҳбари ӯ будам.”

“Баъди чанд соли ба Исроил рафтани Занд, – ба ёд меоранд, Ҷумъабой Азизқулов  —  хабар омад, ки ӯ доир ба вазъияти Шарқшиносӣ дар Тоҷикистон мақолае навиштааст. Дар он мақола Занд гуфтааст, ки дар тамоми Тоҷикистон якуним шарқшинос аст, ки як тоаш Абдулғанӣ Мирзоев ва нимтои боқимонда кули шарқшиносони Тоҷикистонанд.  Дар ин мақола аз ҷумла Муллоҷон Фозиловро танқид кардааст. Муллоҷон Фозилов назди Абудлғанӣ Мирзоев омада мегӯяд, ки ба Занд посух нависанд. Муаллим Мирзоев бошанд, шӯхиомез мегӯянд, ки мақолааш ба ман маъқул шуд, зеро маро таъриф кардаасту шуморо танқид. Бинобар ин худатон посух нависед.”

Доир ба таҳқиқотҳои Занд дар мавриди адабиёти асри Сомониён ёдовар шуда, наметавон аз кори асосӣ ва арзишманди ӯ, ки охирин таҳқиқоти ӯ дар замони зиндагиаш дар Иттифоқи шӯравӣ аст, рисолаи “Шесть веков славы” ёдовар нашуд.

Ин асари ҳаҷман хурд, ки худи муаллиф низ онро “книжка” гуфтааст, яке аз шоҳасарҳои ҷаҳонист, дар шинохти адабиёти форсӣ. Дар рисола муаллиф таърихи адабиёти форсиро аз замони пайдоиши адабиёти хаттии халқҳои эронӣ то асри XV мавриди барассӣ қарор додааст. Китоби мазкур соли 1964 аз ҷониби нашриёти мӯътабари “Наука”-и Маскав ба табъ расида, соли 1967 бо забони англисӣ ва соли 1972 дар Эрон бо хати арабиасоси форсӣ нашр шудааст. Вақте хонанда ин китобро ба даст мегирад, аз сафҳаи аввал меҳру муҳаббати баланди муаллифи онро ба адабиёти форсӣ эҳсос мекунад. Эҳсос мекунад, ки чӣ гуна муаллифи яҳудӣ ба осори гаронбаҳои форсӣ бо эҳтиёт ва меҳрубонӣ муроҷиат мекунад. Барои исботи ин сарсухани китобро айнан иқтибос меорам, ки саршори меҳру муҳаббат аст:

ОТ АВТОРА

Для кого написано это книжка?

Для всех, кто захочет прочесть его.

Для тех, кто любить поэзию.

Для тех, кто умеет увидеть общечеловеческое в непривычных формах и необычных образах.

Для тех, кто смело идет в глубину веков и в незнакомые края за мудростью и красотой.

О чем написана это книжка?

Об одной из самых мудрых и самых красивых литератур мира.

О гении народов, породивших эту литературу.

О поэтах, создавших ее.

Об их жизни, часто трагической.

Об их произведениях, вошедших в святая святых человеческой культуры.

Зачем написано это книжка?

Чтобы попробовать ответить на вопрос, о чем причина бессмертия этих поэтов.

Чтобы влюбить вас в эту поэзию.

Пас аз овардани ин катиба аз китоби «Шаш қарни пуршараф» дигар ҳоҷат ба шарҳу тавзеҳ намемонад. (фақат мехоҳам андешаи профессор Абдунабӣ сатторзодаро доир ба ин китоб оварам).

Акнун мехоҳам дар мавриди аз Иттифоқи Шӯравӣ рафтан, аниқтараш шӯравиро тарк кардани М.И.Занд каме равшанӣ андозам, зеро то ба ҳол дар ин маврид дар доираҳои фарҳангии мо фикрҳои мухталиф мавҷуд аст.

Нимаи дуввуми солҳои 50-и қарни гузашта дар саросари Шӯравӣ равшанфикрони яҳудитабор, новобаста аз зиддияти ҳукумати вақт ба тарғиби иудизм ва ҳукумати Исроил машғул шуданд. Машҳуртарини ин равшанфикрон Д.Баазов, писараш М. Баазов, Т. Плоткин, Х. Прейгерзон, Ф Шапиро буданд ва Михоэл Занд аз таълимот ва андешаҳои ин нафарон огоҳ гашта дар дилаш меҳри ҳиҷрат ба Исроил пайдо мешавад. Аммо дар оғоз ӯ низ ба ин равшанфикрон пайваста, таълимоти иудизм ва фарҳанги яҳудиро тарғиб мекунад. Ҳатто зимни сафарҳои хидматии худ ба Эрон солҳои 1966, 1967 ва 1968 М.Занд ба донишҷӯёни яҳудитабор дар мавриди  иудистика лексияҳо мехонад. Дар ҳамон давра (солҳои 1960 -70) дар маҷаллаи “Философский энсеклопедия” чанд мақолаи М.Занд доир ба иудизм таҳти унвони “Талмуд” ва “Хосидизм” нашр мешавад. Солҳои 1968 -70 рисолаҳои худнашри ӯ “Дар бораи ассимилятсия”, “Яҳудиён дигар хап намеистанд” (қисми 1), “Забони модарии шумо” аз чоп мебароянд. Барои чунин амалҳояш Зандро ибтидо аз кор меронанд ва бааъдан соли 1970 аз узвияти Иттифоқи журналистони советӣ озод мекунанд.

Моҳи марти соли 1971 Занд қасди убури марзи Шӯравиро мекунад, аммо аз ҷониби мақомот боздошт шуда 15 рӯз ҳабс мешавад. Аммо баъди озодӣ ҳамоно барои рафтан аз кишвар пофишорӣ мекунад. Ҳамин тавр моҳи май иҷозатнома гирифта моҳи июни соли 1971 аз Маскав ба Исроил меравад.

Аз соли 1971 Занд ба сифати профессори адабиёти форсӣ тоҷикӣ дар Донишгоҳи ибрии Урушалим пазируфта мешавад ва аз соли 1975 шӯъбаи эроншиносӣ ва арманишиносии Институти шарқшиносӣ ва африқшиносии Донишгоҳи ибриро роҳбарӣ мекунад. Мубориза ба ҳуқуқи яҳудиёни шӯравиро дар Исроил низ идома дода Занд аз соли 1979 узви комиссияи рушди фарҳанги яҳудӣ дар Иттиҳоди Шӯравӣ мегардад. Ҳамчунин ӯ яке аз ташаббускорони нашри “Энсеклопедияи мухтасари яҳудиён” буда, ҷилдҳои якум ва дуюми ин китобро сармуҳарир будааст.

Солҳои охир Михоэл Занд бештар ба таҳқиқи рӯзгору осори адибони форсигӯйи яҳудӣ машғул аст ва асарҳое ҷудогонае ҳам дар ин маврид ба нашр расонидааст.

Рафтани Михоэл Занд аз иттифоқи Шӯравӣ ба замони роҳбарии Бобоҷон Ғафуров ба Институти ховаршиносии Академияи илмҳои СССР рост меояд. Он солҳо тарки шӯравӣ кардан паёмадҳои сангине ба дунбол дошт. Бинобар ин баъди рафтани Михоэл Занд дар Институти шарқшиносӣ ҷаласае баргузор мегардад, зеро пеш аз рафтан Занд корманди ин Институт буд. Адабиётшинос Абдураҳмон Абдуманнонов шоҳиди он маҷлис, ки бевосита бо сарварии директори вақти институт Бобоҷон Ғафров мегузашт, буд. Номбурда хотироти худро аз он маҷлис чунин нақл мекунад: “Аввал котиби ташкилоти ҳизбии институт, ҳизбиёни фаъол, сипас баъзе кормандони дигар, чунон ки ҳоҷиён ҳазору анд сол инҷониб ба шайтони номанзур санг мепартоянд, ба сари Занди ғоиб борони санги маломат рехтанд. Танҳо Муҳаммаднури Усмонов ба оҳанги таассуфомез гуфт, ки бо М.Занд дӯст буду риштаи дӯстӣ канда шуд ва дар тасаввураш намеғунҷад, ки Худо накунаду рӯзе байни Иттиҳоди Шӯравӣ ва Исроил ҷанг шавад, писарони онҳо ба сари ҳамдигар бо туфанг битозанд. Ҷаласаро Бобоҷон Ғафуров бо суханони зайл (мазмунан) ҷамъбаст кард: албатта рафтори Занд ба шаъни институти мо иснод овард, ман ҳамчун роҳбари муассиса худро гунакор ва хиҷолатзада ҳис мекунам. Ӯ рафиқи мо, корманди институти мо буд, аммо касе аз аз мо нияту нақшаи ӯро пай набурд, ки пеши роҳашро бигирад. Ин ҷо суханони маъқул гуфта шуданд, аммо афсӯс, ки пас аз вуқуи воқеа….

Дар оҳангу мӯҳтавои суханони Ғафуров на ҳадафи маҳкум кардани Занд, балки бештар таассуф аз он эҳсос мешуд, ки як нафар олими чирадасти тоҷикшинос дигар бо мо нест.”

Воқеан, Михоэл Занд инсони фавқулода донишманде будааст. Марҳум профессор Юсуфҷон Салимов ёдовар мешаванд, ки вақте Саид Нафисӣ ба Маскав меояд, дар толори Институти шарқшиносии Маскав маҷлиси калоне баргузор мегарад. Саид Нафисӣ зимни баромад, номи китобе, ё нафареро фаромӯш мекард, байте ё мисраъеро ба ёд оварда наметавонист ва аз миёни ҳама нишастагон ягона нафаре, ки аз толор истода азёдрафтаи Саид Нафисиро ба ӯ хотиррасон мекард Занд буд.

Ҷумъабой Азизқулов низ донишманди беназир будани Зандро тасдиқ карда, хотираи ҷолиберо нақл мекунанд. “Як вақт Хонларӣ омад ва ман китоберо ба ӯ ҳадя кардани шуда, “ба оғои” гуфта, соядаст навиштам. Занд онро дида хандида гуфт. “Оғо” не “Оқо” ва ғайнро бо қоф ислоҳ карда гуфт. “Оғо” агар бо ғайн навишта шавад, маънои марди ахташуда, яъне хоҷасарйро дорад. Бубинед, ӯ чи қадар нуктадон буд.”

Дар мавриди таҳқиқотҳои Михоэл Занд доир ба адабиёти классикӣ ёдовар шуда, мавриди ёдоварист, ки ӯ қалами худро дар таҳқиқу барассии адабиёти муосир низ санҷидааст.  Бахши монографии “Абулқосим Лоҳутӣ”-ро дар дуҷилдаи “Очеркҳои таърихи адабиёти тоҷик” (бо забони русӣ) маҳз ин олими чирадаст навиштааст.

Адабиётшинос Абдухолиқи Набавӣ, ки айни ҳол ба омода кардани бархе аз ҷилдҳои куллиёти мукаммали Лоҳутӣ, ки соли равон бояд Академияи илмҳои Тоҷикистон бахшида ба 130 солагии шоир (дар 7 ҷилд) нашр кунад, мегӯяд ки зимни таҳияи бахши мактубҳои куллиёт ба чанд мактуби А.Лоҳутӣ ба Занд рӯ ба рӯ шудааст. Мукотиботи Лоҳутӣ ва Занд шаҳодат медиҳад, ки Занд зимни навиштани “Очеркҳо…” бевоиста бо худи Лоҳутӣ машварат мекардааст.

Дар ҷилди  шашуми куллиёти Лоҳутӣ (мураттибон Ц.Бону- Лоҳутӣ ва А.Розенфелд. Душанбе, Нашр.дав.тоҷ. 1963) намунаи чанд номаи Лоҳутӣ ба Занд оварда шудааст, ки дар яке аз мактубҳо Лоҳутӣ “ман ҷуръат намекунам” гуфта ба М.Занд муроҷиат мекунад. Ин далели он аст, ки А.Лоҳутӣ ҳам аз хислатҳои Занд огоҳ будааст ва ӯро чун донишманд эҳтиром мекардааст.

Абдухолиқи Набавӣ мегӯяд, ки дар ин авохир М.Занд бо устод Шакурӣ робита дошт ва боре Шакурӣ номаи Зандро, ки ба унвони эшон омада буд, қироат карданд, аммо он нома мутаассифона ба “Мукотиботи Муҳаммадҷон Шакурӣ” (мураттиб Д.Икромӣ. Душанбе, 2014), ки пас аз марги эшон нашр шуд, ворид нагардидааст.

… Дар ҷашни 1100 солагии устод Рӯдакӣ М.Занд ширкат варзида натавонист, зеро чи тавре ишора шуд, ӯро нагузоштанд. Дар ҷашни 1150 солагии шоир низ ӯ ширкат накард. Мирзо Муллоаҳмад, аъзо-корреспонденти Академияи илмҳои Тоҷикистон, ки яке аз масъулони гузаронидани ҷашни 1150 солагии Рӯдакӣ буданд, гуфтанд ки ҷониби Тоҷикистон М.Зандро даъват карда буд, аммо духтурон ба эшон иҷозаи сафарро надоданд…

        Мардуми тоҷик анъанаи хубе дорад, ки ҳеҷ гоҳ бузургони худро фаромӯш намекунад. Дар баробари бузургон онҳое, ки ба ин миллат хидмат карданд, дар  хотираи мардум ба некӣ сабт мешаванд. Чунон ки Михоэл Исаакович Зандро.  Имрӯзҳо ин олими тоҷикшинос ва номвар ба синни 90 расиданд. Ба эшон чӣ ҳам орзу кардан мумкин? Шӯҳрати ҷаҳонӣ? Корҳои бобарор ва арзишманди илмӣ? Саломатӣ? Умри дароз? Бубинед, шукр аз ҳамаи инҳо бениёзанд. Фақат аз номи Рӯдакии Панҷрӯдӣ метавон дуо кард: “Ҳазор сол бизӣ, сад ҳазор сол бизӣ.”

 Одили Нозир

соли 2017

Pressa.tj Бохабар аз гапи ҷаҳон бош!
Моро пайгири намоед Telegram, Facebook, Instagram, YouTube