Вақте ки ҳақиқат тир хӯрд

(Аввалаш дар шумораи ҳафтаномаи “Тоҷикистон)

Шаҳре, ки мактаб шуд

Душанбе барои ҷавонони солҳои шастум саҳифаҳои нонавиштаи китобе буд, ки ҳар ташнаи илму маърифат мехост дар он бо нӯги қалам имзои орзуҳояшро гузорад.

Муродуллоҳ низ, чун Одамушшуаро Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ, ки замоне барои дарёфти ганҷинаи маърифат домони кӯҳҳои осмонбӯси Зарафшонро тарк карда, роҳи Бухороро пеш гирифта буд, ба сӯи Бухорои навбунёди тоҷикон – Душанбе раҳсипор шуд.

Шаҳр ҳанӯз ҳамон шаҳри ормонҳо набуд. Сард, серодам, холӣ аз он гармие буд, ки хоси деҳоти кӯҳистон аст. Аммо ҳар гӯшае – китобхонае, маҳфиле, роҳрави донишгоҳҳои он имкони камолотро барои ҳар донишҷӯй фароҳам меовард.

Душанбе гӯё дафтари сафеди сарнавишти миллати тоҷик буд, ки ҷавонони мисли Муродуллоҳ бо қалами умед онро навишта, ба китобхонаи таърих месупориданд.

Муродуллоҳ ин китобро мехонд.

Муродуллоҳ ин китобро менавишт.

Гӯшаи хештаншиносӣ

Шаҳрро пазируфтани ӯ падидаи ногаҳонӣ, ҳавою ҳавас набуд. Ӯ бо оромие, ки хоси кӯҳҳост, бо ҷавонмардие, ки пешаи мардуми деҳот аст, бо эҳсоси баланди масъулият ба Душанбе омад. Медонист, ки шояд аз ин интихоб муроди дил ба даст наояд, вале оғӯши шаҳр, муҳити он барояш ногузир буд.

Ҳамин тавр, соли 1963 вай қадами аввалин дар ҷодаи донишҷӯӣ гузошт. Донишҷӯе, ки на танҳо китоб мехонд, балки кашшофи маънӣ дар ҳар сатр, дар ҳар саҳифаи он буд.

Дар байни садоҳои баланд ва тӯдаи чеҳраҳои ношинос, як гӯшае – китобхонаи ба номи Абулқосим Фирдавсӣ барояш кунҷи хештаншиносӣ гашт. Он ҷо то хомӯш гаштани чароғҳо менишаст, бо ганҷинаи маърифат мепайваст, китоб  мехонд. Китоб барои ӯ на матн, балки майдони муҳовара буд – бо муаллиф, бо таърих, бо андеша, бо миллат.

Сукут дар миёни сарусадоҳо

Дар он рӯзҳое, ки Душанбе ҳанӯз дар ормони худшиносии миллӣ нафас мекашид, дар кунҷи китобхонае, дар гӯшаи ором, аввалин мулоқот бо Ҳақназар Ғоиб сурат гирифт – ҷавоне бо нигоҳи ҷиддӣ ва шеърҳое, ки гӯё аз решаҳои кӯҳистон об мехӯрданд.

Он мулоқот сари як мизи гирд буд, ки баъдан рамзи давраи дӯстӣ, андеша ва афкори ҷавонтарин чеҳраҳои адабӣ гардид.

Аз он ҷо дӯстии ботинӣ оғоз шуд – на бо қарордод, балки бо хомӯшӣ, ҳамдигарфаҳмӣ.

Бо чеҳраҳое чун Лоиқ Шералӣ, Дорои Дӯст, Тошбой Бобоев, Ибод Файзуллоев, Фазлиддин Муҳаммадиев, Ҷумъа Одина, Меҳмон Бахтӣ, Бахтиёр Муртазоев, Зиёбой Абдуев,Файзулло Ансорӣ… ва даҳҳо рӯшанфикре, ки ҳамагӣ барои як чиз гирд омада буданд: гуфтани он чӣ, ки бояд гуфта шавад.

Чойхонаи Роҳат

Ҷойе буд, ки гӯё пӯшида, вале равшан буд. Чойхонаи “Роҳат” – маконе, ки номаш оромӣ дошт, вале фазояш пур аз ҷӯшиши андеша, фарёди шеър ва илҳоми суруд буд.

Дар он ҷо дар паси мизҳо, сари катҳо, дар зери самовари доимо ҷӯшон
овозхононе чун Одина Ҳошим, Ҷӯрабек Муродов, Зафар Нозимов сари мизҳо бо шоирон ҳамнафас мешуданд.

Дар гӯшае шоирон байтбарак мекарданд.

Дар кунҷе дигар, мӯйсафедон рӯи кат кабкбозӣ ва бедонабозӣ доштанд.

Онҳо шеър мехонданд, ӯ гӯш мекард.

Онҳо шеъру ҳикоя менавиштанд, ӯ саҳифаҳоро варақ мезад.

Онҳо суруд эҷод мекарданд, ӯ ғарқи дарёи таърих буд.

Ӯ, ки дар миёни ин ҳама ҷӯш ва сарусадо нишаста буд, сукут дошт –
на аз камбудӣ гуфтан, балки барои баёни андешаҳои ботин.

Ҳама медонистанд: дар сукути ин ҷавон чизе ҳаст, ки рӯзе сухан хоҳад шуд.

Он сукут на сукути хомӯшӣ, балки сукути омодагӣ буд.

Сукути як инсон, ки гӯш мекунад – то фардо чизе гӯяд, ки арзиш дошта бошад.

Душанбе майдони расидан ба орзуҳо, ҳадафҳо буд. Ҳар кӣ бо нияти поке меомад, онро меёфт.

Муродулло, ки бо оромии ботинӣ, вале бо неруи маънавии бузург вориди он шуда буд, оҳиста ба муҳити адабӣ роҳ ёфт. Аввал бо тарҷумаҳои ҳикоёт, сипас бо мақолаҳои фалсафию таърихӣ ва минбаъд бо ҳамкорӣ бо рӯзномаи “Маориф ва маданият” – нашрияе, ки дар он солҳо дар маркази ҷараёнҳои фарҳангии ҷумҳурӣ қарор дошт.

Мактаби Бӯринисо Бердиева, зане, ки тавони сад мардро дошт

“Маориф ва маданият” рӯзномаи маъмулӣ набуд. Он минбари онҳое буд, ки сухан доштанд, вале минбар надоштанд. Дар саргаҳи он Бӯринисо Бердиева меистод. Зане, ки дилу гурда дошт.

Бердиева на танҳо сармуҳаррир, балки мактаб буд. Ӯ касеро намепазируфт, агар садои ботин надошт. Вале агар мепазируфт, аз ӯ мард месохт ва ба қаламаш ҷон мебахшид.

Муродулло мақолаи хоксоронае навишта буд. Онро бо дили ларзон ба идораи рӯзнома бурд. Бердиева матнро гирифт ва бо тамкине, ки танҳо хоси вай буд, гуфт:

– Агар воқеиятро навишта бошӣ, наметавонам рад кунам.

Ду рӯз пас мақола бо имзои “М. Шералиев” чоп шуд. Ин имзо бори аввал дар фазои иттилоотии ҷумҳурӣ садо дод.

Аз ҳамон рӯз, идора барои ӯ паноҳгоҳи андеша шуд. Ҳар мақола барояш на танҳо санҷиш, балки сабақ буд.

Бердиева мегуфт:

– Қалами беҷуръат шамшерест дар банди ғилоф.

Шаби қарорҳои пушти дари баста

Ҳамон солҳо баҳсе дар ҷомеа боло мегирад. Наврӯз – суннате, ки муддатҳо канор гузошта шуда буд, ба меҳвари баҳсҳо бармегардад.

Боре садои Бӯринисо Бердиева дар чапираи маъмулии рӯзнома ғайримаъмулӣ садо дод:

– Наврӯз наздик аст. Мо бояд гӯем, ки он чист ва аз куҷо сарчашма мегирад.

Сипас рӯ ба Ҷумъа Одина, Дорои Дӯст, Рӯзӣ Аҳмад, Бозор Собир ва Муродулло овард:

– Шумо менависед. Ман чоп мекунам.

Шумора омода шуд. Барои Комитети марказии Ҳизби коммунист (КМ) шумораи маъмулӣ таҳия гашт – бо мақолаҳое дар бораи пешравии соҳаи маориф, норасоии китобҳои фаннӣ ва гузориши ҷаласаи навбатии конференсияи партиявӣ. Матни эҳтиёткорона, суханони баркашида, бо забони сард – чизе ки ҳизб интизор дошт.

Ин шумораро, чун қоида, барои тасдиқ ба КМ фиристоданд. Чанде пас муҳри маъмулии тасдиқ баргашт: “Шумора ба чоп иҷозат дода мешавад”.

Аммо шаби чоп, паси дари баста қароре дигар гирифта шуд. Он қарор на бо овози баланд, балки бо як нигоҳ, як ишора ва як ҷумлаи қатъии Бӯринисо Бердиева содир шуд:

– Наврӯз бояд чоп шавад.

Наврӯз барояшон торикӣ буд

Он рӯзҳо замоне буданд, ки ба ҳар офтобе, ки аз шарқ мебаромад, бо чашми шубҳа менигаристанд.

Наврӯз садсолаҳо рамзи эҳё, сабзиш, рӯшноӣ, барои коммунистони сурхи он замон танҳо як унсури боқимондаи замони торикӣ буд. Онро боқимондаи феодализм, нишонаи асримиёнагии зеҳн меномиданд. Гӯё таҷассумест аз як ҷаҳони гузашта, ки ба ояндаи “ҷомеаи нав”-и Шӯравӣ мувофиқ намеояд.

Онҳо Наврӯзро на ба мисли ҷашни нур, балки ба мисли соя медиданд.

Боре, дар миёни як маҷлиси ҳизбӣ, Ҷаббор Расулов – котиби якуми КМ Ҳизби коммунисти Тоҷикистон бо ишора ба нимпайкараи бузургони миллат, ки дар саҳни бино бо ифтихор қомат афрохта буданд, рӯ ба ҳайат овард. Чеҳрааш ҷиддӣ, овозаш бетафовут буд, вале ҳарфаш сангин:

– Инҳо чӣ лозим? Ин ришдорҳоро аз майдон бардоред…

Лабҳо хомӯш монданд. Касе чизе нагуфт.

“Ришдорҳо…” – мегуфт ӯ. Яъне Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Айнӣ. Яъне ҳамонҳое, ки миллатро аз хоб бедор карданд. Яъне ҳамонҳое, ки Наврӯзро на танҳо шеъру гул, балки рамзи худшиносӣ гардонида буданд.

Наврӯз, ки замоне бо савти булбулу гулҳои рангоранг дар қалби мардум зинда буд, он солҳо зери ғубори андешаҳои ботили онҳое пинҳон буд, ки мехостанд бедории миллиро аз лавҳи хотири мардум пок ва аз онҳо манқурт созанд.

Наврӯз дар дафтари мактабҳо ёд намешуд.

Дар ҷашнҳои расмӣ ҷой надошт.

Дар шабнишиниҳои давлатӣ ҳатто шеъре аз шоирон хонда намешуд, ки дар он калимаи Наврӯз ҷой дошта бошад.

Онро мегуфтанд: “бозмонда”, “боздорандаи инқилоби фитрӣ”, “мероси қабилаҳо, хурофотпарастон”…

Онро мероси ниёгон ном намебурданд.

Наврӯз, ки гӯё танҳо дар офтоб, дар табассум, дар суруди деҳотиён боқӣ монда буд, акнун аз чашмҳо мерафт, аз забонҳо гум мешуд, аз китобҳо ҳазф мешуд.

Он замонҳо дар соя зиндагӣ мекард.

Вале Наврӯз ҳамон Наврӯз монд.

Аз дафтари расмӣ ронда шуд, вале дар дили мардум монд.

Аз рӯзномаҳо ҳазф шуд, вале дар шеъри Лоиқ ва дигар шоирони миллат зинда буд.

Аз ҷаласаи давлатӣ бардошта шуд, вале дар деги ош, дар сабзаи гандум, дар дили модари деҳотӣ дубора мешукуфт.

Наврӯз дар ҷое монд, ки ҳукумат фаромӯш карда буд: дар қалби мардум.

Ва он рӯз, ки “Маориф ва маданият” онро дубора чоп кард, гӯё ҷасорати як миллат баргашт. Наврӯз баргашт – на танҳо ҳамчун ҷашн, балки ҳамчун далел. Далели он ки: миллатро метавон хомӯш кард, вале хотираи онро – ҳаргиз.

Субҳе, ки Тоҷикистон бедор шуд

Бо дастури Бӯринисо Бердиева, он шаб дар матбаа на шумораи тасдиқкардаи КМ, балки шумораи Наврӯзӣ чоп шуд.

Мақолаҳои таҳлилӣ, шеърҳои аз дил бархоста ва таърихе, ки солҳо аз хотира ронда шуда буд, рӯи саҳифа омаданд.

Он субҳ, ки рӯзнома нашр шуд, Душанбе як кӯдаки ҳайронро мемонд, кӯдаке, ки бори аввал номи модарашро мешунавад.

Дар хобгоҳу донишгоҳ, дар мағозаву китобхона, дар автобусҳо ва дар рӯи мизҳои чойхонаҳо, дар кӯчаю паскӯча – ҳама “Маориф ва маданият” мехонданд.

Он рӯз мардум на танҳо рӯзнома, балки ҳақиқатро варақ мезаданд.

Дар ҳар саҳифа

Таърих буд;

Ҳақиқат буд;

Озодии сухан буд.

Рӯзи дигар дари идораи рӯзномаро сахт заданд.

Ҳама хомӯш буданд. Ҳама медонистанд: намояндагони КМ омадаанд.

Бӯринисо Бердиева, мисли ҳамеша ором, дар курсии худ нишаста буд. Қатори китобчаҳои зардшуда, як дафтари фарсудаи сафҳагузорӣ дошт.

– Шумо дастурро вайрон кардед,- гуфтанд.

– Не,- ҷавоб дод ӯ ором, вале бо қатъият,- ман қарзи виҷдонро иҷро кардам.

Фишор шиддат гирифт. Ҳушдор доданд, ки мумкин аст сармуҳаррир аз вазифа сабукдӯш гардад. Мумкин аст таҳти тафтиш қарор гирад.

Вале он рӯз – дар долонҳои хомӯш ва пурнуфуз як гурӯҳи чеҳраҳои маъруфи фарҳанг ҷамъ омаданд. Яке аз аввалинҳо Муродуллоҳ Шерализода буд. Бо чеҳраи ҷиддӣ, бо қаламе дар ҷайб ва бо оромие, ки ҳамеша дошт, гуфт:

– Агар имрӯз ин занро хомӯш кунанд, фардо дигар касе Наврӯзро ба забон нахоҳад гирифт.

Онҳо ба КМ нома навиштанд. Онҳо кам набуданд.

Зиёиёни маъруф, нависандагон, муаллимон – онҳое, ки медонистанд:

“Маориф ва маданият” танҳо як рӯзнома нест – ин саҳифаи бедории миллат аст.

Он рӯзи баҳорӣ Наврӯз эҳё шуд –
на дар саҳни хонаи мардум,
балки дар саҳифаи рӯзнома.

Он эҳё бо номи як зани ҷасур Бӯринисо Бердиева ҳамбаст буд.

Муродулло Шерализода баъдтар дар ёддоштҳои худ менависад:

“Наврӯзро мо на бо шеър, бо ҷуръат зинда кардем.
Агар “Маориф ва маданият” хомӯш мешуд,
Наврӯз боз даҳсолаҳои дигар дар торикӣ мемонд”.

Он рӯз як лаҳзаи муҳими таърих буд.

На танҳо барои фарҳанг,
балки барои Муродулло – ҳамчун таърихнигор,
рӯзноманигор ва ҳамчун шаҳрванди масъул.

Вай дар муҳити “Маориф ва маданият” калон шуд –
на бо синну сол, балки бо шуур.

Омӯхт, ки сухан танҳо калима нест –
он масъулият аст. Вазифа аст. Садоқат аст.

Бердиева ҳар бор ба ӯ мегуфт:
– Ба ҳар калима масъул бош.
Сари ҳар матлаб андеша кун.
Ва аз ҳама муҳим –
ба хомӯшӣ хиёнат макун.

Солҳо пас, вақте “Садои мардум”-ро роҳбарӣ мекард,
бастаи кӯҳнаи “Маориф ва маданият”
ҳанӯз дар гӯшаи мизаш буд.
Зардшуда, вале зинда.

Чун медонист:
он ҷо буд, ки қаламаш мисли шамшер шуд –
на барои задан, балки барои ҳифз кардан.

Ҳамин тавр, Душанбе барои ӯ танҳо шаҳр набуд.

Мактаб буд.
Минбар буд.
Саҷдагоҳе буд барои маърифат.

(Давом дорад)

Pressa.tj Бохабар аз гапи ҷаҳон бош!
Моро пайгири намоед Telegram, Facebook, Instagram, YouTube